Hadis Kütüphanesi | مكتبة الحديث

Güzellik ve Sanat: Allah Güzelliği Sever

İbn Ömer"in naklettiği bu hadiste Hz. Peygamber, her şeyden önce, genel olarak eşyaya ve tek tek varlıklara, “Allah güzeldir ve güzeli sever.” 3 anlayışıyla yaklaşmaktadır. Kuşkusuz Allah, sonsuz ve asla maddîleşmeyen kendine özgü varlığıyla, herhangi bir güzel nesne ya da varlık gibi temaşa konusu değildir. Bu durumda Allah"ın güzelliği ancak O"nun eylemlerine ve âlemde yarattığı varlıklara bakılarak kavranabilecek bir husustur. Ancak bu hadiste en dikkat çekici olan şey, “güzel” kavramının sonsuz bir varlığa da nispet edilerek sonsuz bir anlam alanına kavuşturulmasıdır.

Evet, sanat, güzellik, zarafet, aslında Yüce Allah"ın eşsiz yaratışında sayısız örnekleriyle gözükür. Bir anlamda onlar, ilâhî cemâlin, yeryüzüne yansıma biçimleridir. Nitekim Kur"ân-ı Kerîm"de insanı en güzel surette yarattığını bildiren Allah,4 dağların yaratılışı ve yapısından bahsederken de, “İşte bu her şeyi en sağlam şekilde yapan Allah"ın sanatıdır.” buyurmaktadır.5 Zerreden küreye O"nun yarattığı canlı cansız her şeyde farklı bir güzellik, bambaşka bir güzellik, insanı âciz bırakan bir sanat görülür. O kadar ki mecazî bir ifade de olsa Kur"an"da Rabbimiz, “sıbgatullâh” yani Allah"ın boyasından, Allah"ın renginden söz eder ve“Boyası Allah"ınkinden daha güzel olan kimdir?” 6 buyurarak beşeriyete meydan okur. Yüce Rabbimiz, yarattığı her şeyi ilk kez yarattığı için, mahlûkattaki her türlü özellik, özgünlük, şekil, renk, zevk, ahenk, güzellik, zarafet O"nun yaratıcı oluşunun en büyük göstergesidir. Zaten Yüce Allah"ın güzel isimlerinden biri olan “el-Bedî”, “ilk defa, eşsiz ve örneksiz yaratan” anlamına gelmektedir. Âyet-i kerimede, “Bedîu"s-semâvâti ve"l-ard.” (Gökleri ve yeri örneksiz yaratandır.) buyrulmaktadır.7 Yüce Allah"ın yarattığı canlı cansız, insan hayvan, dağ taş, kısaca kâinattaki her şey O"nun eşsiz yaratıcılığını açıkça gözler önüne sermekte ve görebilen herkesi hayran bırakmaktadır.

Kendisini “el-Musavvir” yani “Şekil veren” ismiyle yâd eden Yüce Allah,8 insanı yaratıp şekillendirdiğini, ölçülü yaptığını, dilediği bir biçimde oluşturduğunu,9 ona çok güzel biçim verdiğini anlatmakta,10 ana rahminde ceninin oluşum aşamalarını ifade ettikten sonra da kendisini “Ahsenü"l-hâlikîn” yani “En güzel yaratan” olarak yüceltmektedir.11

Yüce Allah Kur"an"ın birçok âyetinde kâinatta yarattığı çeşitli varlıkları insanın dikkatine sunar. Göklerin ve yerin yaratılmasında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelip gidişinde akıl sahipleri için açık ibretler olduğunu belirtir.12 “Emriyle göğün ve yerin (kendi düzenlerinde) durması da O"nun (varlığının ve kudretinin) delillerindendir.” 13 “O, yedi göğü kat kat yaratandır. Rahmân"ın yaratışında hiçbir uyumsuzluk göremezsin. Bir kere daha bak! Hiçbir çatlak (ve düzensizlik) görüyor musun? Sonra tekrar tekrar bak; bakışların (aradığı çatlak ve düzensizliği bulamayıp) âciz ve bitkin hâlde sana dönecektir. Andolsun biz, en yakın göğü kandillerle donattık•” 14 Yine Güneş ve Ay"ın belirlenmiş yörüngelerde akıp durduklarını belirttikten sonra, “Ne Güneş Ay"a yetişebilir ne de gece gündüzü geçebilir. Her biri bir yörüngede yüzmektedir.” buyurarak15 bu eşsiz hesabın hiç bozulmadan devam edeceğini haber verir. Aynı şekilde, gökyüzünde kanat çırparak uçan kuşları (havada) nasıl tuttuğuna,16 devenin nasıl yaratıldığına, göğün nasıl yükseltildiğine, dağların nasıl dikildiğine, yeryüzünün nasıl yayıldığına dikkat çekerek, “Onlara bakmıyorlar mı?” diye sorar.17

Zâtı güzel olduğu gibi güzellikleri de seven Allah,18 yarattığı her şeyi en güzel şekilde yaratmakla19 kalmamış, aynı özelliği, insanın fıtratına da yerleştirmiştir. Tıpkı Yaratıcısı gibi insan da güzeli sever ve güzellikleri görmek, yapmak, üretmek ve yetiştirmek ister. İnsan, bu fıtrî özelliğiyle, kendisine verilen kabiliyet ve imkânlar nispetinde öğrenerek kendisini geliştirir. Aslında insanoğlu, bu alanda ne kadar üstün maharet gösterirse göstersin, neticede ortaya koyduğu eserler, Allah"ın kendisine verdiği yetenekleri sergilemekten ve sadece O"nun sunduğu örnekleri taklit etmekten öteye geçmez. Dolayısıyla herhangi bir sanatkârın estetik ve sanat bakımından Yaratıcı"yla yarışmaya girmesi düşünülemez. Allah"a inanan bir kişi, sanat adına her ne yaparsa bunun bir Allah vergisi olduğunu, ortaya koyduğu eserlerin de sadece ilâhî cemâlin insan eliyle tecellisi olduğunu bilir. Böyle düşündüğü ve inandığı için insan, yaptığı sanatın güzel olmasını ister. Bundan dolayıdır ki o, daima daha güzeli yapmaya çalışır, en mükemmeli elde etmeye gayret eder. Zira Yüce Mevlâ"nın insanoğlundan beklediği budur. Yüce Allah, Hz. Dâvûd"a lütfedip imkânlar verdikten sonra zırhlar yapmasını, işçilikte de ölçüyü tutturmasını emretmiş, ardından da, “Salih amel işleyin. Çünkü ben sizin yaptıklarınızı görürüm.” diye vahyetmiştir. Aynı şekilde Hz. Süleyman"a da birçok imkânlar vermiştir. Cinlerin, Hz. Süleyman için dilediği biçimde kaleler, heykeller, havuz gibi çanaklar ve sabit kazanlar yaptıklarını haber verdikten sonra, “Ey Dâvûd ailesi, şükredin!” buyurmuştur.20 Bu âyet-i kerimeler, bir taraftan “sağlam iş yapılması” gerektiğini ve Cenâb-ı Allah"ın yapılanları görüp gözettiğini, diğer taraftan da amel-i salihin Allah"a şükrün bir ifadesi olduğunu ifade etmektedir.

Meşhur Cibrîl hadisinde geçen “ihsan” kelimesi Peygamber Efendimiz tarafından, “Allah"a, O"nu görüyormuşçasına kulluk etmendir.” şeklinde tarif edilmiştir.21 “Allah size adaleti, ihsanı (güzel davranmayı) emrediyor.” 22 âyetiyle “Allah her işte ihsanı (güzel davranmayı) emretmiştir.” 23 hadisini birlikte düşündüğümüzde, İslâm estetik anlayışının, kısaca, O (cc) gördüğü ve istediği için “her şeyi güzel yapma ve daima güzel davranma” şeklinde tecelli ettiğini söyleyebiliriz.

Ahlâkıyla, davranışlarıyla, jest ve mimikleriyle son derece zarif olan Allah Resûlü"nün hayatında onun bu yönünü gösteren nice ilginç anekdotlar vardır. Bunlardan bir tanesi şöyledir:

Rahmet Elçisi"nin sevgili oğlu İbrâhim on sekiz aylık iken rahatsızlanıp vefat etmişti.24 Biricik oğlundan ayrılmak onu derinden hüzünlendirmiş ve göz yaşlarına hâkim olamamıştı. Ama Allah"ın takdiri karşısında sabretmekten başka ne yapabilirdi ki? Üzülerek de olsa biricik yavrusunu kendi elleriyle mezara koymaktaydı. Belki de bir baba için dünyada karşılaşılabilecek en büyük musibeti yaşamaktaydı. Oğlunun kabri başındayken kerpiçlerle örtülen mezarda bir açıklık gördü. Hemen bu açık kısmın kapatılmasını istedi. Etrafındaki sahâbîler merak edip bunun sebebi sorunca da, “Bu, ölüye ne fayda ne de zarar verir, ancak hayattakilerin gözüne hoş görünür. Biriniz bir iş yaptığında onu en güzel şekilde yapsın. Zira Allah kişinin, işini sağlam yapmasından hoşlanır.” buyurdu.25

Peygamber Efendimizin burada yaptığı iş, aslında basit bir düzeltme idi. Fakat onun oldukça farklı bir bağlamda söylediği bu veciz söz, “göze hoş ve güzel görünme” (hüsnü"l-manzar) yönünü göstermesi bakımından fevkalade manidardı. O, böyle bir ruh hâli içerisindeyken bile mezardaki küçük bir açığı kapatıp göze hoş gelecek şekle sokmayı ihmal etmemekteydi. Belki de Müslümanların iş ahlâkını hatta dünyaya ve eşyaya bakışlarını belirleyecek çok önemli bir mesaj vermekteydi: “Allah kişinin, işini sağlam yapmasından hoşlanır.”

Bu rivayette geçen “itkân”(işi sağlam yapma) ; birçok âyette geçen “amel-i sâlih”(işi en uygun bir şekilde yapma) ; çeşitli âyet ve hadislerde geçen “ihsan”(işi en güzel biçimde yapma, daima güzel davranma) ve “cemâl”(güzel, güzellik) belki de İslâm medeniyetindeki estetik ve zarafet anlayışının temellerini oluşturur.

İslâm düşünce tarihinde bu bilinçlilik durumu kendisini tarih boyunca farklı peygamberlerde göstermiştir. Nuh Peygamber"in gemi yapması,26 Zekeriyyâ Peygamber"in marangoz olması,27 Dâvûd Peygamber"in güzel sesiyle ilâhî metinler okuması,28 Peygamber Efendimizin veciz söz söylemesi29 gibi el, ses ve edebiyat sanatlarının bir peygambere dayandırılması ve bu bağlamda tüm güzel sanat ve zanaatların asıl kaynağının Allah olduğuna işaret edilmesi, aslında şükran ve hamd bilincinin sanat ve zanaat faaliyetinin özünde yattığını gösterir.

“Güzellik” denilince ilk önce akla, cemâl, ahenklilik, dengelilik, ölçülülük ve zarafet gelir. Zarafet denilince de Rahmet Elçisi. Elbette Sevgili Peygamberimizde günümüz insanının algıladığı anlamda bir güzellik aranmamalıdır. Zira onun bütün hayatı tevazu, sadelik ve doğallıktan ibaretti. Onda sadeliğin güzelliği vardı. Ondaki güzellik ve zarafet, onun tüm davranışlarına yansımaktaydı. Oturuşu kalkışı, yemesi içmesi, giyimi kuşamı, konuşması susması, tebessümü tepkisi, saçı sakalı, kısaca her hâl ve hareketi ayrı bir zarifti. Aslında olması gereken, yapay değil de tabiî olan zarafet ve estetik bu değil miydi? Nitekim dostlarından Berâ b. Âzib, “Kırmızı bir elbisenin içinde saçları güzelce taranmış hâlde Resûlullah"tan (sav) daha güzel birini görmedim.” diyerek onu anlatmış,30 Enes b. Mâlik de, “Ondan daha güzel kokan birisini görmedim.” demişti.31 Görenleri hayran bırakan zarif gülüşü tebessüm şeklindeydi ve yüzündeki bu tebessüm eksik olmazdı.32 Böylesine bir güzelliğe sahip olan Sevgili Peygamberimiz, “Allah"ım! Benim yaratılışımı güzel kıldığın gibi ahlâkımı da güzelleştir.” 33 diye dua ederdi.

Allah Resûlü"nün namaz kılışı bile ayrı bir güzeldi. Nitekim eşi Hz. Âişe onun kıldığı teheccüd namazını anlatırken, “O namazının güzelliğini ve uzunluğunu sorma!” demişti.34 Cemaatle namazı kıldırırken saf düzenine çok dikkat eden Peygamberimiz, safların sık ve düzgün olup olmadığını kontrol eder, “Safları düzgün tutunuz, çünkü saff doğrultmak namazın güzelliğindendir.” buyururdu.35

Yine Hz. Peygamber"in, ezanın meşru kılınmasıyla sahâbîler içerisinde sesi en güzel olanlardan Hz. Bilâl"e ezan okutması,36 Kur"an"ı okurken sesin güzel kullanılmasına ilişkin tavsiyeleri37 ses estetiği açısından önem arz etmektedir.

Hz. Peygamber, edebî sanat açısından da belâgatin ve fesahatin zirvede olduğu bir zamanda peygamber olarak gönderilmiştir. O devirde özellikle şairlik ve şiir söyleme sanatı ileri seviyede idi. Şiir alanında “Muallakât-ı seb"a” diye anılan ve Kâbe"nin duvarına asılan yedi şiir meşhurdur.38 Bunun için Hz. Peygamber (sav), sözlü anlatımın bazen büyüleyici bir etkiye sahip olduğunu bildirmiştir.39

Hz. Peygamber"in yukarıda dile getirmeye çalıştığımız temel yaklaşımını onun en basit gündelik cevaplarına bakarak da anlamak mümkündür. Söz gelimi bir heyetle beraber gelip Hz. Peygamber"e çeşitli sorular yönelten sahâbî Muâviye b. Hayde, “Komşumun benim üzerimdeki hakkı nedir?” diye sorduğunda Hz. Peygamber, “Hastalandığında ziyaret etmen, öldüğünde cenazesini kaldırman, borç istediğinde borç vermen, muhtaç olduğunda ihtiyacını karşılaman, hayırlı işlerini tebrik etmen, musibet zamanlarında sabrı tavsiye etmendir.” buyurduktan sonra ona şunları da tembihlemiştir:“Evini komşunun evinden yüksek yapma ki komşunun havasını engellemiş olmayasın.” 40 Rahmet Elçisi"nin vermiş olduğu bu cevap, bir taraftan onun güzellik ve zarafet anlayışını ortaya koyarken, diğer taraftan da Müslümanlar arası olması gereken diğerkâmlık ahlâkına dayalı ideal bir komşuluk ilişkisini de resmetmektedir. Öyle zarif bir tavsiye ki hem fizikî, hem de ahlâkî zarafeti aynı karede birleştirmiştir.

İnsanın el becerisiyle yaptıkları, “bir işi belli bir estetik duyguyu yansıtacak biçimde gerçekleştirme tarzı” anlamına gelen sanat,41 aslında insanların yaratılışında potansiyel olarak bulunan kabiliyetlerin, çeşitli imkânlar ve gayretlerle ortaya çıkmasıyla gerçekleşir. Her bireyin, kendine özgü beceri ve yetenekleri olduğu gibi her toplumun ve dönemin de kendine özgü bir dil, kültür ve medeniyeti vardır. İşte sanat da ortaya çıktığı zamanın, zeminin ürünüdür ve ait olduğu medeniyetin tipik özelliklerini yansıtır. Dolayısıyla sanat, dinden dine, kültürden kültüre, medeniyetten medeniyete kendine özgü nitelikler taşır. Zaman zaman kültürler ve medeniyetler arası etkileşimin olması kaçınılmaz ise de dini, davası ve iddiası olan her medeniyet, kendi kültür ve sanatına kendi mührünü vurmuş, kendine özgü eserler üretmiştir.

Son din olarak gönderilen İslâm"ın, nüvelerini Medine"de atmaya başladığı medeniyetini oluştururken, sanat adına da özgün ya da İslâm"ın temel özelliklerini yansıtan bir üretim gerçekleştirdiğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Bu noktada İslâm, diğer din ve kültürleri taklit eden bir din olmamış, kendine has alternatiflerini ortaya koymuştur. İslâm medeniyeti de Hz. Peygamber"in rehberliğinde kendi kıblesini, kendi mâbedini, kendi ezanını, kendi mimarisini, kendi el sanatlarını, kendi şehirleşmesini oluşturmuştur. İslâm sanatının tüm çeşitlerine bakıldığında, daima tevhid bilinci içerisinde hareket edildiği, şirk ve küfrü çağrıştıracak en küçük unsurlardan dahi uzak durulduğu görülür. İslâm sanatı ve zanaatında daima “amel-i sâlih” niyeti ve gayreti öne çıkar. Sanatkâr, yaptığı her şeyi âdeta, “Allah"ı görüyormuşçasına”, “ihsan” derecesinde bir âhiret yatırımı olarak düşünür. Eserinin, yaşadığı müddetçe, “amel defterinin açık kalmasını sağlayacak bir sadaka-i câriye”42 olması arzusuyla en uygun olan tasarımı gerçekleştirmeye çabalar.

Netice itibariyle İslâm sanatı, İslâm"ın ahlâkî güzellikleriyle de tam bir uyum içerisindedir. Tevazu, tabiîlik, sadelik, faydalılık, ferahlık, kullanışlılık, tasarruf ve ihsan ahlâkı, İslâm sanatının hemen her karesinde en vazgeçilmez unsurlar olmuştur. Ve Müslüman sanatkâr, sanatını icra ederken zihninde daima şu âyet-i kerime döner durur:

“De ki: (Buyrun) yapın! Amelinizi Allah da Resûlü de müminler de görecektir. Sonra görüleni ve görülmeyeni bilen Allah"a döndürüleceksiniz de O size yapmakta olduklarınızı haber verecektir.” 43

Resim ve Heykel: Tapınmak İçin Değil

"Her kim (tapınmak üzere) bir resim yaparsa, şüphesiz Allah o kimseye yaptığı resme can verinceye kadar azap edecektir. Halbuki o sureti resmeden kişi, yaptığı o resme ebediyen ruh üfleyip can veremeyecektir!" İbn Abbâs"ın naklettiği Peygamber sözü karşısında dehşete kapılan ressam, bu sözlerden her ressamın cehennemlik olduğunu anlayınca, nefes almada güçlük çekmeye başladı ve benzi sapsarı kesildi. Adamın hâlini gören İbn Abbâs, "Yazık sana! Eğer mutlaka sanatını icra etmek zorunda isen, o zaman sana ağaçların ve benzeri ruhu olmayan şeylerin resmini yapmanı tavsiye ederim." dedi.”1

İslâm dini gelmiş olmasına rağmen putperestliğin Mekke toplumu üzerindeki izleri henüz tam olarak silinebilmiş değildi. Putperestlikten kalma alışkanlıklara zaman zaman rastlanıyordu. İslâm öncesi Arap yarımadasında ve kadim şirk toplumlarında resim ve heykel yapımı, sadece sanatsal bir etkinlik değil, aynı zamanda tapınmanın ya da dinî duygularla yönelişin bir aracı idi. Rahmet Peygamberi, Müslümanlarda gördüğü olumsuz davranışların İslâm"a aykırı olduğunu kendilerine hatırlatıyor, zaman zaman onların davranışlarına yansıyan câhiliye inanışlarına işaret ediyor, onları doğruya yönlendiriyordu. Hz. Peygamber, toplumsal dönüşümün eşiğindeki bir cemiyette, yeni sınırlar çiziyor, birtakım düzenlemeler yapıyordu. Yukarıdaki olayda geçtiği üzere, İslâm"ı seçmesine rağmen hâlâ sahip olduğu sanatıyla geçimini sağlamaya çalışan ressamlar ya da heykeltıraşlar konusunda da gerek Peygamber-i Zîşân, gerekse İbn Abbâs gibi bazı güzide sahâbîler bazı uyarılarda bulunmuşlardı.

Aslında resim ve heykel yasağı İslâm"dan önceki bazı dinlerde de görülmektedir. Bilindiği gibi, Hz. İbrâhim"den Hz. Musa"ya, Hz. İsa"ya ve Hz. Peygamber"e kadar tevhid dinleri bazı varlıkları Allah"a eş ve benzer kabul eden tüm anlayışlarla amansız bir mücadele içinde olmuşlardı. Tevrat, her türlü suret ve resmi, “Ne yukarıda, ne gökte, ne yerde, ne yerin altında, ne de suda bulunanın resmini yap, ne onlara tap, ne de hizmet et! Çünkü ben, senin efendin ve tanrın, kıskanç bir tanrıyım.” 2 şeklinde kesin bir şekilde yasaklamış ve Yahudiler, bu yasağa uymuşlardı. Bu yasağın putlaştırma ve tapınma amaçlı suret ve resimlere yönelik olduğu, “Ne onlara tap, ne de hizmet et!” cümlesinden anlaşılmaktadır. Tevrat"ın yasakladığı resim ve suret yapımını, İncil de yasaklar. Çünkü bütün tevhid dinleri birbirini tasdik için gönderilmiştir. Ancak daha sonraları birçok kilisede önce resimler, sonra da Hz. İsa, Hz. Meryem ve azizlere ait ikonlar yer almaya başladı.3 Nitekim eşi Ümmü Seleme, Allah Resûlü"ne Habeşistan"da gördüğü Maria adındaki kiliseden ve duvarlarında gördüğü resimlerden bahsetmişti. Allah Resûlü, “Onlar öyle bir millettir ki içlerinden iyi bir kul veya iyi bir adam öldüğünde mezarının üzerine bir tapınak inşa edip içini de bu tür resimlerle doldururlar. Onlar Allah katında yaratılmışların en şerlileridir.” buyurmuştu.4

“Heykel” anlamına gelen “timsâl” kelimesi, Kur"an"da, iki yerde “temâsîl” şeklinde çoğul olarak geçmektedir. Bu âyetlerden birinde Hz. İbrâhim"in, babasının ve kavminin tapındıkları heykellerden,5 diğerinde ise Hz. Süleyman"a yapılan birtakım heykellerden bahsedilir.6 Bu ikinci âyette geçen timsâllerin anlamı ile ilgili olarak yapılan yorumlardan birine göre bunlar, meleklerin, peygamberlerin ve salih kişilerin heykelleri,7 diğerine göre de Hz. Süleyman"ın tahtının ve basamaklarının üzerinde bulunan tavus ve doğan gibi kuşların suretleridir.8

Tasvir ile ilgili âyetlerde kendisini “el-Musavvir” (Şekil veren) ismiyle vasfeden Yüce Allah,9 insanlara daha ana rahimlerindeyken şekil verdiğini,10 insanı düzgün, dengeli ve ölçülü bir biçimde yarattığını11 ve ona çok güzel biçim verdiğini anlatmaktadır.12

Kur"ân-ı Kerîm"de Tevrat"taki gibi resim ve heykeli yasaklayıcı açık bir ifade olmasa da câhiliye devrinin gelenek ve örfünde yer alan puta tapıcılık yerilmekte ve Allah"a şirke götürecek olan şeyler ve bu duruma düşenler kınanmaktadır.13 İlgili âyetlerden anlaşıldığına göre, Kur"an"da geçen “tasvir” kelimesi Allah"ın yaratma ve biçimlendirmesini; “timsâl” kelimesi ise heykeli ifade eder.

Girişte nakledilen rivayette olduğu gibi, kaynaklarımızda resim ve suret yapımını yasaklayan birçok hadis bulunmaktadır. Bir defasında müminlerin annesi Hz. Âişe, üzerinde hayvan resimleri bulunan bir minder almıştı. Peygamber Efendimiz bunu görünce kapıda bekledi ve içeri girmedi. Hz. Âişe, onun bakışlarından hoşnutsuzluğunu hissedince, “Ey Allah"ın Resûlü! Allah"tan ve senden bağışlanma dilerim, ne kusur işledim?” diye sordu. Hz. Peygamber, “Şu minderin burada ne işi var?” buyurdu. Hz. Âişe, “Onu, oturman ve yaslanman için satın almıştım.” dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber, “(Tapınmak için) Bu resimleri yapanlara kıyamet gününde azap edilir ve onlara, "Hadi bakalım, yaptığınız şu suretlere bir de can verin!" denilir.” 14 buyurdu.

Hz. Âişe"nin anlattığına göre, onun, evde astığı resimli bir perdeyi görünce Resûlullah"ın (sav) beti benzi atmış ve şöyle buyurmuştu: “Ey Âişe, kıyamet günü en çetin azaba uğrayacak kimseler, yaratma hususunda Allah"a benzemeye çalışanlardır!” Bunun üzerine Hz. Âişe de bu perdeyi kesmiş ve ondan bir veya iki yastık yapmıştı.15

Yine Hz. Âişe, üzerinde resim ve süslerin bulunduğu elbisesini duvara asmış, Peygamber-i Zîşân namaz kılarken gözü oraya ilişmesin diye onu oradan alıp uzaklaştırmasını istemiş, bunun üzerine Hz. Âişe, o elbiseden yastıklar yapmıştı.16

Bazı rivayetlerde, Cibrîl"in Hz. Peygamber"in evine gelip de içeri girmeyişinin sebebi olarak, kapının örtüsünde birtakım insan resimleri olması ayrıca evde Peygamber"in torunlarına ait bir köpeğin bulunması zikredilmiştir. Cibrîl"in uyarısı üzerine oradaki suret imha edilmiş, resimli örtüden iki minder yapılmış, köpek ise evden çıkartılmıştır.17

Putperestliği ortadan kaldırmayı ve tevhidi yerleştirmeyi amaçlayan Allah Resûlü, bilhassa mâbetlerde bulunan resim, heykel ve putlara karşı açık tavır koymuştu. Nitekim Mekke"nin fethinde, Bathâ"da bulunan Hz. Ömer"e Kâbe"ye gelmesini ve duvarlarda çizili bulunan bütün resimleri silmesini emretmiş; oradaki bütün resimler silininceye kadar Kâbe"ye girmemişti.18 İbn Abbâs"ın anlattığına göre ise Hz. Peygamber, müşriklerin Kâbe"de yapmış oldukları resimleri görünce Kâbe"nin içine girmemiş, emredip o resimleri sildirmişti. Hz. Peygamber, ellerinde “ezlâm” denilen fal kalemleri ile resmedilen Hz. İbrâhim ile Hz. İsmâil"i görünce, “Allah bunları yapanları kahretsin! Allah"a yemin ederim ki bu iki peygamber hiçbir zaman böyle fal kalemleriyle rızık ve kısmet aramamışlardır.” buyurmuştu.19

Yine evlerde yer alan değişik kültürlere ait dinî motif, simge ve sembollere karşı Hz. Peygamber"in tutumu, tevhide vurgu yapmanın yanında, yeni bir kültürün inşasında bu işaretlerin rolünün ne derece büyük olduğunu kanıtlamaktadır. Hz. Peygamber"in kendi evinde, üzerinde haç resimleri bulunan hiçbir eşya bırakmadığını ifade eden rivayetler,20 yabancı dinî sembollerin özellikle bulundurulmaması gerektiğini göstermektedir. Resim yasağı, elbette haç şekillerini ihtiva eden eşyalara has değildir. Allah"ın yaratışını taklidi çağrıştıran ve tapınma amaçlı yapılan her türlü uygulama ve ürün bu yasağın kapsamındaydı.

Hadislerde geçen suret ya da timsâl kelimeleri, acaba Tevhid Peygamberi"nin gönderildiği toplumda nasıl anlaşılıyordu?

Sözlükte “suret”, “dış görünüş, biçim, şekil, resim, çehre”; “timsâl” ise “heykel, simge ve sembol” gibi anlamlara gelmektedir. Dilbilimciler, suretin çok boyutlu ve gölgeli olanına timsâl ya da heykel; boyutlu olmayıp sadece resmedilenine ise suret ya da resim demektedirler. Suret kelimesi, canlı ve cansız bütün şeyleri içine alırken, timsâl veya onun çoğulu olan temâsîl kelimesi, yalnızca ruh sahibi olan canlıları ifade etmek için kullanılır.21 Buna göre suret kelimesini, kendisine şekil verilmiş ve biçimlendirilmiş resim ve heykel olarak değerlendirmek de mümkündür.22 Hz. Peygamber, tapınma amaçlı yapılan tasvirlerin evde bulundurulmasını sert bir dille yasaklamıştır: “İçinde heykeller veya suretler bulunan eve melekler girmez.”, 23 “En büyük azaba maruz kalacak kimseler suret (heykel) yapanlardır.” 24 “Dünyada suret yapanlara kıyamet günü azap edilecek, "Haydi, yaptıklarınıza can verin." denecek.” 25

İslâm öncesi dönemde yaşayan Araplar da tek yaratıcı olan Allah"a inanmakla birlikte O"na, araya vasıtalar koyarak ulaşabileceklerini düşünüyor,26 bunun için de çoğu insan suretindeki çeşitli resim ve heykelleri aracı tanrı kabul ediyorlardı. İslâm, Allah"tan başka hiçbir yaratıcının ve mutlak güç sahibinin olmadığı (tevhid) fikrini esas aldığı için, insanları tevhid akidesinden uzaklaştıracak, şirke bulaştıracak her türlü tehlike karşısında çok temkinli davranmıştır. Hz. Peygamber"in canlı resimleri ve heykelleri konusunda gösterdiği hassasiyet de bu yüzden olsa gerektir. Ancak, sonraki dönemlerde şirke bulaşma tehlikesinin azalmasına paralel olarak İslâm âlimlerinin de bilhassa resim konusunda daha müsamahakâr davranmaya başladıkları görülmektedir.27

Bu konudaki hadisler, şirkten yeni kurtulmuş bir toplumun tekrar eski inançlarına dönmelerini engellemeye yöneliktir. Resim yasağı konusunda İslâm âlimlerinin farklı değerlendirmeleri bulunmaktadır. İlgili hadislerde sözü edilen şiddetli azabın, Allah"ın yarattığı gibi yaratmaya kalkışan, bu hususta Allah ile yarışa girişen, tapınmak üzere put yapan, ibadet olunacağını bilerek yapan ve bunu helâl sayan ressamlara, heykeltıraşlara ait olduğunu şârihler açıklamışlardır. Aynı şekilde hadislerde geçen resim yasağının tapınmak maksadıyla resim yapmak olduğu şeklinde açıklamalar da yapılmıştır.28 Meşhur müfessir Taberî de bu hadisin tapınmak üzere yapılan suretlerle ilgili olduğunu söylemiştir.29

İslâm"ın doğduğu coğrafyada neredeyse bütün resimler aynı zamanda put kabul ediliyordu. İslâm"ın resim ve heykele bakışına şekil veren en temel olgu, devrin anlayışında resim ve heykelin, tevhid inancıyla çelişmesiydi. Resûlullah"ın (sav) Hz. Ali"yi yüksek kabirleri yer seviyesine indirmek, evlerdeki resimleri de imha etmekle görevlendirmesi de30 bu durumla ilişkiliydi.

Resim ve heykele karşı ilk zamanlarda sergilenen bu tutum, Müslümanların ibadet yerleri, yapı bezeme ve tezyinatında, kitap süslemeleri ve onların resimlendirilmesinde, günlük hayatta kullandıkları eşyalarda, sanatsal zevklerini ve güzellik duygularını farklı bir tarzda ortaya koymalarına sebep olmuştur. Böylece, İslâm sanatı, Bizans, Roma ve Sâsânîlerin aksine figüratif ve natüralist bir sanat olmayıp soyut bir sanat hâline gelmiştir. Bu soyut sanat anlayışı kendisini hat sanatı olarak ifade etme şansını yakalamıştır. Şayet tasvir, cami ve mescitlerde hoş karşılanıp diğer birçok dinde olduğu gibi günlük hayatta fazlasıyla teşvik görmüş olsaydı o zaman, İslâm sanatı da Hıristiyan Bizans ve Roma ile Sâsânî sanatının taklitçisi olabilirdi. Sonsuzluğun kendisinde ifadesini bulduğu geometrik şekiller, hatâyîler, rûmîler, hatlar, ebrular, tezhipler, hilyeler ve minyatürler bugün olmayabilirdi. İşte İslâm dininin ibadet mahallerinde tasviri reddedip günlük kullanımda bazı kısıtlamalarla kabul etmesi, bunu yaparken de diğer dinlerin sembolleri durumundaki şekillere kesin tavır takınması, İslâm sanatının özgün bir sanat olmasını sağlamıştır.

İslâm"da Allah müteâldir, yani aşkındır, yüceler yücesidir. Hiçbir şey O"na benzemediği gibi, O da hiçbir şeye benzemez. Bundan dolayı İslâm sanatı daha çok soyut bir sanattır. Süsleme ve nakışlar, birlikte iç içe geçerek âdeta dile gelerek Allah"ın sonsuzluğunu resmederler. Çizimlerin hiçbirinin mekânı yoktur. Zamanın üstünde seyreder çizgilerin her biri. İslâmî tezyinatın baş unsuru sonsuzluğu ifade eden soyut ve sınırsız desenlerin tevhidi anlatmasında saklıdır. Süslemeler, insanın kalbini mâsivayla meşgul etmek yerine, mâsivayı yani Allah"tan başka her şeyi tecrit etmeye yöneliktir. İslâm sanatının sonsuz desenleri soyuttur. Soyut ve sonsuz desenlerin tevhide kapısı, bu desenlerin bir dalga hâlinde tekrarlanmasıyla açılır. Soyut ve sonsuz tekrarlamalar sayesinde kişileştirme son bulur. Buradan hareketle, İslâmî sanat anlayışı, giyim kuşam süsünden, evlerin, ibadet yerlerinin ve diğer sosyal hayat içerisinde bir yer işgal eden tüm mesken ve mekânların dekorasyon ve düzenlenmesine kadar her yerde kendisini hissettirir.