Ya’kûb aleyhisselâm uzun müddet dayısının yanında kaldı ve ona hizmet etti. Yûsuf'un (aleyhisselâm) doğduğu sene Allahü teâlâ tarafından, Ken’ân diyârı ahâlisine peygamber olarak vazifelendirildi. Ona vahy edilip, Ken’ân diyârı ahâlisini bir olan Allahü teâlâya îmân ve ibâdete dâvet etmesi emredildi.
Bunun üzerine Ya’kûb aleyhisselâm dayısı Lâyân'a gelerek, gördüğü iyilikleri için teşekkür etti ve; “Muhakkak ki Rabbim beni, Ken’ân diyârı ahâlisine peygamber olarak vazifelendirdi. Oraya gitmemi emir buyurdu” diyerek müsaadesini istedi. Dayısı; “Ey Ya’kûb! Muhakkak ki sen bana uzun zaman arkadaşlık ettin. Bu uzun zaman içinde, senden ancak hayır gördüm. Şimdi ise peygamber olarak vazifelendirildiğin yere âilenle git. Senin ve kızımın ayrılığı bana zor gelir. Fakat senin râzı olman, benim rızâmdan öncedir. Şimdi dilediğin kadar mal-mülk alıp götür” dedi. Ya’kûb aleyhisselâm da, dayısına; “Allahü teâlâ benim sebebimle, sana hayır ihsân etsin” diye cevap verdi. Dayısı ona beşyüz adet koyun, beşyüz adet sığır ve çokça at ve katır hazırladı. Ya’kûb aleyhisselâm, hanımı ve oğullarıyla birlikte Ken’ân iline gitmek üzere yola çıktı. Yanında Zülfâ ve Belhe isimli câriyeleri de vardı.
Ya’kûb aleyhisselâm Ken’ân diyârına yaklaştığı zaman, onu melekler birbirlerine müjdeleyerek karşıladılar. Kardeşi Iys, Ya’kûb aleyhisselâmın peygamber olarak gönderildiğini ve Ken’ân diyârına doğru gelmekte olduğunu işitince: “Peygamber olmağa ben ondan daha layığım” diyerek kızdı. Adamlarıyla birlikte Ya’kûb'un (aleyhisselâm) öldürülmesini istedi. Ya’kûb aleyhisselâm kardeşi Iys'a elçi gönderdi. Elçi, geriye dönüp, kardeşi Iys'ın dörtyüz kişiyle birlikte, Ya’kûb aleyhisselâmın üzerine gelmekte olduğunu haber verdi.
Iys'ın gelmekte olduğunu haber alan Ya’kûb aleyhisselâm, oğlu Robîl'i çağırdı ve; “Şu dağın ardında bulunan amcan Iys'e git selâmımı söyle” dedi. Ayrıca; “Seninle beraber büyüdük, babamız öldü, bütün mallarımı elimden aldın. Benim helâk olmamı istedin. Ben senden uzaklaştım. Şimdi sana Allahü teâlânın emriyle geldim. Allahü teâlâ beni peygamber olarak gönderdi” diyerek, bu sözlerinin bildirilmesini istedi. Robîl, amcasına gidip babasının söylediklerini bildirince; Iys, Ya’kûb aleyhisselâmın bu dâvetini de kabûl etmedi. Bunun üzerine Ya’kûb aleyhisselâm, Allahü teâlâya duâ etti. Kendisini ve ehlini, kardeşinden gelecek kötülüklerden korumasını diledi. Kardeşi için hediyeler hazırladı ve yanında bulunanlara; “Allahü teâlânın bereketiyle yürüyün. Muhakkak ki Allahü teâlâ, Iys'ın hîle ve tuzağını bizden defeder” buyurdu. Ya’kûb aleyhisselâm, oğulları ve aşîretiyle birlikte yürüdüler. Iys ve beraberindeki dörtyüz kişi ile karşılaştılar. Ya’kûb aleyhisselâm, ehlinin ve oğullarının önüne geçti. Iys ile mübarezede onu yere serdi. Onun göğsüne oturup; “Ey Iys! Allahü teâlânın kudretini gördün mü?” dedi. Bunun üzerine Iys özür dileyip ağladı. Ya’kûb aleyhisselâm ona merhamet edip, göğsü üzerinden kalktı ve kucaklaştılar. Iys, Ya’kûb aleyhisselâma; “Ey kardeşim! Bugüne kadar sana karşı yaptığım hatâlarımdan dolayı beni affetmeni ve mağfiretim için Allahü teâlâya istiğfârda bulunmanı istiyorum. Allahü teâlâ seni peygamber göndermekle, benim üzerime üstün kıldı” dedi. Ya’kûb aleyhisselâm da ona duâ etti ve dedi ki: “Ey kardeşim! Müjdeler olsun. Allahü teâlâ beni peygamber olmakla husûsî kıldı. Senin zürriyetinden Eyyûb'u peygamber gönderecektir” dedi. İkisi birlikte Ken’ân diyârına gelip orada yerleştiler.
Ya’kûb aleyhisselâm orada kendisi ve oğulları için evler yaptırdı. Bu sırada Râhil adlı hanımından Bünyamin isminde bir oğlu oldu. Bu oğlu doğduğu zaman, annesi Râhil vefât etti. Hazret-i Yûsuf'la kardeşi Bünyamin öksüz kaldılar.
Ya’kûb aleyhisselâm, insanları Hak dîne ve bir olan Allahü teâlâya inanmağa ve O'na ibâdet etmeğe dâvet etti. Ken’ân diyârı ahâlisinden çok kimse ona îmân etti. Bu durumu, Ken’ân ilini idâre eden Şüceym bin Dârân isimli kral haber aldı. Ya’kûb aleyhisselâmın Ken’ân iline hâkim olup, saltanatını sona erdireceğinden korkuyordu. Ya’kûb aleyhisselâmı merâk edip, vezirleri ile birlikte huzûruna vardılar. Onun elbiselerinin, sarığının ve bütün sergilerinin yünden olduğunu gördüler. Melik Şüceym, Ya’kûb aleyhisselâma; “Sen kimsin, benden izinsiz olarak buraya nasıl geldin?” diye sorunca, Ya’kûb aleyhisselâm; “Ben, Ya’kûb bin İshak'ım. Bu mekâna, Allahü teâlânın izniyle geldim. Çünkü Allahü teâlâ, yerlerin ve göklerin mâliki, sâhibidir. Seni ve kavmini bir olan Allah'a îmân ve ibâdet etmeniz için, bir de benim O'nun kulu ve peygamberi olduğumu bildirmek üzere geldim. Eğer dâvetimi kabûl edersen, inananlardan ve kurtulanlardan olursun. Allahü teâlâ bununla sana çok sevâb verir. Şâyet kabûl etmezsen, seninle Allah rızâsı için harb ederim” dedi. Melik bu söz üzerine kızıp, küçümseyerek; “Ne ile harb edeceksin? Hangi ordunla karşıma çıkacaksın?” diye sordu. Ya’kûb aleyhisselâm yanında duran oğullarına bakıp; “Allahü teâlânın meleklerinin yardımıyla, şu oğullarım ve bana inananlarla” cevâbını verdi. Ya’kûb aleyhisselâmın bu sözüne iyice sinirlenen melik, vezirlerine; “Bu,ne diyor?” diye sordu. Bir müddet susup, sıkıntısı ve kızgınlığı gidince, yaşlı olan veziri ayağa kalkarak; “Ey melik! Bu sözler seni kızdırmasın. Çünkü bu sözler, delilerin ve mecnûnların sözleridir” dedi.
Melik ve adamları geldikleri yere döndükten sonra Ya’kûb aleyhisselâm, insanları Allahü teâlâya îmân ve ibâdete dâvet etmeye devam etti. Bu dâveti esnâsında inananlar olduğu gibi, hiç aldırmayanlar da vardı.
Ya’kûb aleyhisselâm, Ken’ân ilinde insanları Allahü teâlânın dînine dâvet etmeğe devam ediyor, bu uğurda insanlardan gelen birçok sıkıntılara katlanıyordu. Peygamberliğinin ilk yıllarında zevcesi Râhil ölmüş ve Yûsuf ile Bünyamin öksüz kalmışlardı. Ya’kûb aleyhisselâm, bu iki oğlunu çok seviyordu. Çünkü her ikisi de anne şefkâtinden mahrûm kalmışlardı. Ya’kûb aleyhisselâmın bilhassa, Yûsuf'a (aleyhisselâm) karşı aşırı muhabbeti vardı. Bakıp yetiştirmesi için, onu kızkardeşine verdi. Halası Hazret-i Yûsuf u öyle sevdi ki bir an bile ayrılığına dayanamaz oldu. Hazret-i Ya’kûb, kız kardeşine; “Ey kardeşim! Yûsuf'u artık bana teslim et. Allah'a yemîn ederim ki onun, benden bir saat uzak kalmasına dayanamıyorum” dedi. Kız kardeşi de, Ya’kûb'a (aleyhisselâm); “Ben de ondan bir saat uzak kalamam” diye cevap verdi. Ya’kûb aleyhisselâm ısrâr edince de; “Mâdemki almak istersin bir müddet daha yanımda kalsın da doya doya yüzüne bakayım, sonra gel al!” dedi. Ya’kûb aleyhisselâm bir müddet daha Yûsuf'u halasına bıraktı ve dönüp gitti.
Hazret-i İshak'ın, İbrâhim aleyhisselâmdan kalan bir kuşağı var idi. Onu “Ata yadigarıdır” diye saklardı. İshak aleyhisselâm vefât etmeden önce o kuşağı kızına vermişti. O da uzun müddet sandıkta saklamıştı. O kuşağı sandıktan çıkarıp, uyuduğu bir sırada Yûsuf'un gömleği içinden beline bağladı. Hazret-i Ya’kûb, Yûsuf’u (aleyhisselâm) almaya gelince; kızkardeşini çok üzgün ve hüzünlü gördü. Ya’kûb aleyhisselâm; “Ey kardeşim! Niçin üzgünsün?” diye sorunca, kardeşi; “Nasıl üzülmeyeyim, dedem İbrâhim'den (aleyhisselâm) ve babam İshak'dan (aleyhisselâm) bana kalan azîz ve mübârek kuşağı sandıktan almışlar. Aradım bulamadım. Onun için üzgünüm” cevâbını verdi.
İbrâhim aleyhisselâmın dîninde, bir kişi bir kimsenin eşyasını çalsa, mal sâhibi de onu yakalasa, o hırsız, mal sâhibinin kölesi olurdu. Mal sâhibi o kimse hakkında dilediği gibi tasarrufta bulunurdu.
Kız kardeşinin kuşağının çalındığına Hazret-i Ya’kûb da üzüldü. Birlikte evin her tarafını aradılar, bulamadılar. Aranmadık sâdece Hazret-i Yûsuf'un üzeri kaldı. Ya’kûb aleyhisselâm; “Yûsuf'u da arayın” dedi. Kız kardeşi; “Yûsuf küçüktür ne bilsin?” dedi. Fakat Ya’kûb aleyhisselâm ısrâr edince, Yûsuf'un da (aleyhisselâm) üzerini aradılar. Kuşağı Yûsuf'un (aleyhisselâm) belinde buldular. Ya’kûb aleyhisselâm da bu hâle mahcub olup üzüldü. Kız kardeşi; “Vallahi o benim elimdedir. Onun hakkında dilediğim gibi hareket ederim” dedi. Ya’kûb aleyhisselâm da; “İşte Yûsuf, işte sen, dilediğin gibi hareket edersin. İster âzâd edersin, ister emrinde tutarsın” dedi. Kız kardeşi onu ölünceye kadar yanında tuttu ve serbest bırakmadı. İki sene sonra vefât edince, Yûsuf aleyhisselâm serbest kaldı. Ya’kûb aleyhisselâm da onu alıp evine götürdü.
Ya’kûb (aleyhisselâm) Yûsuf'u (aleyhisselâm) çok sever, bütün oğullarından azîz tutar ve yanından ayırmazdı. Nitekim Kur'ân-ı kerîmde şöyle bildirildi: “(Habîbim!) Yûsuf'un babasına (Ya’kûb'a); Ey babacığım! Rüyâmda bir yıldız, ay ve güneşi, bana secde eder gördüm dediği vakti hatırla. (Ya’kûb aleyhisselâm rüyâ tabirini iyi bilirdi.) Yûsuf'a; “Ey oğlum. Sakın bu rüyânı kardeşlerine anlatma. Sonra (şeytanın vesvesesi sebebiyle helâkin için) sana kötülük yapıp, tuzak kurarlar. Zirâ şeytan, insanın apaçık düşmanıdır” dedi. “Rabbin seni (bu rüyâ ile dereceni yükselttiği gibi) seçecek, sana rüyâ tabiri ilmini öğretecek. (Allahü teâlâ seni azîz eyleyip, devlet ve ululuk verecektir. Kardeşlerin sana muhtâç olacaklardır.) Daha önce ataların İbrâhim ve İshak'a nîmetlerini (peygamberlik ile) tamamladığı gibi sana ve Ya’kûb'un soyuna da nîmetlerini tamamlayacaktır. Şüphesiz ki Rabbin bu nîmetlere müstehak olanları bilir. Lâzım olan işlerde hikmetini icrâ eder.” (Yûsuf sûresi: 4, 5, 6)
Ya’kûb aleyhisselâmın Yûsuf'a (aleyhisselâm) fazla muhabbet beslemesini ve ona kendilerinden daha fazla ilgi göstermesini kardeşleri kıskandılar ve hased ettiler. Yûsuf'a (aleyhisselâm) beraberce tuzak kurup, onu öldürmek istediler. Babalarından korktukları için ne şekilde kötülük yapacaklarını bilemiyorlardı.
Yûsuf'un (aleyhisselâm) rüyâsını işitip, babalarının yaptığı rüyâ tabirini öğrendiler. (Bu rüyâyı nasıl öğrendikleri kesin olarak bildirilmedi.) Kıskançlık ve hasedleri gittikçe arttı. Bu husûs Yûsuf sûresi 8, 9 ve 10. âyetlerinde şöyle bildiriliyor:”Hani kardeşleri bir araya gelip şöyle demişlerdi: “Yûsuf ve (ana baba bir) kardeşi (Bünyamin), babamıza bizden daha sevgilidir. Halbuki biz (birbirimizi destekleyen, kuvvetli) bir cemâatiz. (Biz on adet oğluyuz, hiç birimize onun kadar îtibâr ve himmet etmez). Babamız (onları bizim üzerimize tercihinde) açık bir yanlışlık içindedir. (İçlerinden biri dedi ki) “Yûsuf'u öldürün veya onu uzak bir yere atın ki, babanızın teveccüh ve iltifâtı yalnız size olsun. Bundan (Yûsuf'u öldürüp veya uzak bir yere bıraktıktan) sonra da (işlediğiniz bu cinayetten dolayı Allahü teâlâya tevbe eder, babanıza güzel muâmelede bulunarak) sâlihlerden bir topluluk olasınız.” Onlardan birisi (Yehûda veya Robîl) onlara dedi ki: “Eğer benim sözümü tutarsanız, Yûsuf'u öldürmeyin. (Zirâ o büyük günahtır). Onu bir kuyunun dibine bırakın ki, (oraya uğrayan) yolculardan birisi çıkarıp başka bir yere götüre… (Münasibi budur.)” Bu sözü hepsi uygun buldular ve Yûsuf'u (aleyhisselâm) babasından istemek işini Yehûda'ya havâle ettiler. Çünkü Ya’kûb aleyhisselâm, oğulları içinde en çok Yehûda'nın sözüne îtibâr ederdi. Ancak Yehûda, Yûsuf'un öldürülmesine râzı değildi. Kardeşlerinin ona bir kötülük yapmalarından korkuyordu. Onlardan, öldürmeyip kuyuya atacaklarına dâir kesin söz aldı. Hep birlikte Ya’kûb'un (aleyhisselâm) huzûruna vardılar. Ondan Yûsuf'u istediler.
Onlar, babalarının, Yûsuf aleyhisselâmı kendilerine emânet etmeyeceğini hissediyorlardı. Çünkü Ya’kûb aleyhisselâmın, onların Yûsuf'u (aleyhisselâm) hased ettiklerini öteden beri bildiğinin farkındaydılar. Yûsuf aleyhisselâmı babalarından alıp beraberlerinde götürebilmek için hîleye başvurdular. Babalannın yanına; Yûsuf'u (aleyhisselâm) çok seviyor, ona karşı pek şefkâtli ve merhametli tavırlarla vardılar. Babalarını ikna edip Yûsuf'u elinden almanın yollarını aradılar. Ona diller döktüler. Zamân zaman yaptıkları gibi ertesi gün de kıra giderek, çayır ve çimenler üzerinde istirâhat edip, koşu ve ok atma yarışı yapacaklarını ve yanlarında Yûsuf'u da götürmek istediklerini söylediler. Âyet-i kerîmede meâlen bildirildiği gibi babalarına; “Ey babamız. Sen Yûsuf'u bize (emanet husûsunda) niye inanmıyorsun. (Onun hakkında bizden niçin korkuyorsun?) Halbuki biz ona karşı şefkâtliyiz ve onun hayrını (iyilik ve faydasını) istiyoruz dediler. Yarın onu bizimle kıra gönder, bizimle (meyve) yesin, (ok atmak ve koşmak sûretiyle) oynasın. Biz onu zarardan muhâfaza ederiz dediler.” (Yûsuf sûresi: 11-12)
Ya’kûb (aleyhisselâm) rüyâsında, on tâne kurdun Yûsuf'a (aleyhisselâm) hücûm edip, öldürmeye kasdettiklerini görmüştü. O kurtlardan biri onu himâye etmiş, bu sırada yer yarılarak Yûsuf (aleyhisselâm) oraya girmiş, üç gün sonra tekrar ortaya çıkmıştı. Ya’kûb (aleyhisselâm), bu rüyâdan sonra, kardeşlerinin Yûsuf'a bir şey yapmalarından korkuyordu. Âyet-i kerîmede oğullarına şöyle dediği bildirilmektedir: “(Babaları onlara); “Onu götürmeniz beni mahzûn eder. Siz ondan habersiz iken onu kurt (gelip) yemesinden korkarım dedi. (Bunun üzerine oğulları); “Biz kuvvetli bir cemâat iken onu kurt yerse âciz ve güçsüz kimseler olmuş oluruz dediler.” (Yûsuf sûresi: 13-14)
Ya’kûb (aleyhisselâm) oğullarının te’minat verip ısrârı ve yemîn etmeleri üzerine, Yûsuf'un da onlarla beraber gitmek için meyl ettiğini görünce, kazâya râzı olup, izin verdi. Sabah olunca Yûsuf'a (aleyhisselâm); “Gel şimdi seni bir kere öpeyim ve güzel kokunu koklayayım. Belki bir kere daha seni göremem. Zirâ dünyâ ayrılık evidir” dedi. Elbisesini giydirdi, güzel kokular sürdü. Bağrına basıp öptükten sonra kardeşlerine ısmarlayıp; “Yûsuf'u iyi gözetin” diye tenbih etti. Onlar da gözetip koruyacaklarına dâir söz verdiler.
Yûsuf (aleyhisselâm) onlarla beraber babasından ayrıldı. Babalarına yakın iken kardeşleri ona ikrâmda bulunuyor ve yakınlık gösteriyorlardı. Uzaklaşıp gözden kaybolunca ona karşı olan düşmanlıklarını gösterip, kaba davrandılar. Yûsuf'u (aleyhisselâm) öldürmek istiyorlardı. Bu sırada Yehuda isimli kardeşi, daha önce vermiş oldukları sözü hatırlatıp, öldürülmesine karşı çıktı. Onlara; “Onu öldürmeyeceğinize dâir söz vermediniz mi?” diyerek, onun kuyuya atılmasını teklif etti. Yehûda'nın teklifini hepsi kabûl ettiler ve kendilerince bilinen bir kuyunun yanına götürdüler. Üzerinden gömleğini çıkardılar. Yûsuf (aleyhisselâm) onlara; “Ey kardeşlerim! Beni kuyuya atıyorsunuz. Ama kuyuda elbisesiz ne yaparım” deyince, ona; “Rüyânda gördüğün güneşi, ayı ve onbir yıldızı çağır. Sana yardım ederler” dediler ve Yûsuf aleyhisselâmın beline bir ip bağlayıp kuyuya bıraktılar. Sonra Yûsuf'un (aleyhisselâm) gömleğini alıp koyunlarının yanına geldiler. Bir koyun boğazlayıp, gömleği onun kanına buladılar. Akşam olunca da babalarına ağlayarak geldiler ve Yûsuf'un kanlı gömleğini gösterip; “Ey bizim babamız! Hakikaten biz gittik, yarış edecektik. Yûsuf'u da eşyalarımızın ve elbiselerimizin yanına bırakmıştık. (Bir de ne görelim) onu kurt yemiş. Biz doğru söyleyenler olsak da (biliyoruz ki) sen bize inanıcı değilsin dediler.” (Yûsuf sûresi: 17) “Bir de üstüne yalan bir kan bulaştırılmış olan gömleği getirdiler. Ya’kûb aleyhisselâm onlara; “Hayır, nefisleriniz sizi aldatıp böyle (büyük) bir işe sürüklemiş. Artık bana düşen sabr-ı cemîldir. Sizin bu yaptıklarınız üzerine sabrımla Allahü teâlâdan yardım isterim” dedi.” (Yûsuf sûresi: 18) Ya’kûb aleyhisselâm çok sevdiği oğluna hasretinden dolayı üzülüp ağlayarak, üzerine kan bulaştırılmış gömleği yüzüne gözüne sürdü. Ya’kûb aleyhisselâm gömleğe baktı, kana bulanan gömleğin hiç yırtılmamış olduğunu görünce; “O kurdun Yûsuf'uma karşı şefkâti sizden fazla imiş. Vallahi bugüne kadar bu kurt gibi yumuşak huylu bir kurt görmedim. Oğlumu yemiş de sırtından gömleğini bile yırtmamış. Bu söyledikleriniz yalandır. Yûsuf'a ne ettinizse siz ettiniz. Fakat elimden ne gelir. Benim için sabretmekten güzel bir şey yoktur” dedi. İçli içli ağladı ve kalbini Allahü teâlâya bağlayıp, oturdu.
Ya’kûb aleyhisselâm çevresinde çok iyi tanınır, ilim ve makâm sâhipleri ona hürmet gösterirlerdi. Eğer isteseydi, oğulları tarafından kurt yediği bildirilen Yûsuf aleyhisselâm hakkında araştırma yaptırır, onun hâl ve durumu hakkında bilgi edinebilirdi. Ancak böyle bir yola başvurmadı.
Ya’kûb aleyhisselâmın oğlu Yûsuf aleyhisselâm hakkında böyle bir araştırma yaptırmamasının sebepleri, Râzî tefsîrinde şöyle bildirilmektedir:
1- Allahü teâlâ, Ya’kûb aleyhisselâmı böyle bir araştırma yapmaktan men etmiş olabilir.
2- Ya’kûb aleyhisselâm, Yûsuf'un (aleyhisselâm) Allahü teâlâ tarafından korunacağını, onun şânının ve mertebesinin yüksek olacağını biliyordu.
3- Ya’kûb aleyhisselâm, oğullarının bu husûsta yaptıklarını araştırıp, ortaya koymak sûretiyle, onların insanların dillerine düşmesini istemedi.
4- Bir babanın iki oğlundan birisi diğerine zulüm ettiği zaman, bu durum babaya çok acı gelir. Eğer zulmeden oğluna, lâzım gelen cezâyı vermese, haksızlığa uğrayan oğlu için yüreği yanar. Zulüm yapan oğluna cezâ verse, bu defâ baba olma sebebiyle onun için kalbi üzülür. Her iki hâlde de baba olan kimse acı bir durumla karşı karşıya kalmaktadır. Ya’kûb aleyhisselâm böyle bir musîbete maruz kalınca, en doğru işin, sabır ve sükut olduğunu, bu işi Allahü teâlâya havâle etmek gerektiğini daha doğru buldu.
Ya’kûb aleyhisselâm, oğlu Yûsuf'un ayrılığından dolayı üzülüyor, üzüntüsünü içine atıyordu. Mahzûn ve kederli olduğu hâlde bunu kimseye göstermek istemiyordu. Sabrederek cenâb-ı Hakk'a ilticâda bulunuyordu. Takdir-i ilâhîye râzı olup, hâlinden kimseye şikâyette bulunmuyordu. Ona kavuşacağı günü hasretle bekliyordu. Çünkü oğlunu kurdun yemediğini yakînen biliyordu. Bir gece rüyâsında Azrâil aleyhisselâmı gördü. Ona; “Yûsuf'un rûhunu kabz ettin mi?” diye sordu. Azrâil aleyhisselâmda; “Kabzetmedim” cevâbını verdi. Yıllarca ümîd ile yaşayıp, Allahü teâlâdan sabr-ı cemîl diledi.
Sabr-ı cemîl, başa gelen belâ ve musîbet karşısında, mahlûklara hiç şikâyet etmemek ve sabırlı olmaktır. Ya’kûb aleyhisselâm da kimseye şikâyet etmedi ve meâlen; “Ben büyük kederimi, mahzûnluğumu yalnız Allahü teâlâya arzediyorum dedi.” (Yûsuf sûresi: 86)
Bir babanın, oğluna karşı şefkâtinden dolayı üzüntüsü ve ağlaması elinde olmadığından, onun sabrına ve Allahü teâlâya tevekkül etmesine mâni değildi. Çünkü elem verici bâzı hâdiseler karşısında sessizce ağlamak mubâhtır. Buna insan mâni olamaz. Nitekim Buharî ve Müslim'in bildirdiklerine göre; sevgili Peygamberimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) küçük yaşta olan oğlu İbrâhim vefât edince ağladı ve buyurdu ki: “Kalb mahzûn olur, göz yaşlarını akıtır. Fakat Rabbimizin gazâbına sebep olacak bir şeyi söylemeyiz ve biz ey İbrâhim! Senin firâkından dolayı elbette mahzûnuz.”
Hülâsa böylece sessiz olarak ağlamak mubâhtır. Fakat bir musîbetten dolayı feryâd ve figân etmek yâni yüksek sesle ağlamak, saçını başını yolmak, yakasını yırtmak, elbisesini parçalamak dînimizce yasaklanmıştır. Takdîr-i ilâhiye isyân özelliğinde olan bu tür hareketlerden kaçınmalıdır.
Atıldığı kuyudan Mısır'a giden bir kervan tarafından kurtarılıp, Mısır mâliye nâzırına köle olarak satılan Yûsuf aleyhisselâm nâzırın hanımı Züleyha'nın arzusuna karşı geldiği için, iftirâsına uğradı ve zindana atıldı. Zindanda uzun müddet kaldıktan sonra Mısır melikinin gördüğü bir rüyâyı tabir ederek, yedi yıl bolluktan sonra yedi yıl kıtlık olacağını haber vermesi üzerine, zindandan kurtuldu ve maliye nâzırı oldu. Bereket yıllarında bol bol erzak depo etti. Yedi yıllık bir bolluktan sonra Mısır ve civarındaki ülkelerde kıtlık ve kuraklık baş gösterdi. İlk bir sene hiç yağmur yağmadı. Ekinler biçilmedi ve halk elinde olan tahılları yedi. İkinci yıl da şiddetli bir kıtlıkla karşılaştılar. Üçüncü yıl da böyle geçti. Hiç bir yerde tedbir alınmadığından, Mısır'dan başka hiç bir ülkede buğday kalmadı. Bunu öğrenen insanlar, akın akın Mısır'a gelmeye başladılar. Ne kadar kıymetli mal ve elbiseleri varsa buğdaya değiştiler. Dördüncü yıl da ne kadar mal, davar ve kumaş varsa, getirip karşılığında buğday aldılar.
Kıtlık bu şekilde devam ederken, Ya’kûb aleyhisselâm oğullarına; “Mısır'a gidip biraz buğday getirin. İşittim ki Mısır sultânının bir hazînedârı varmış, tahıl ambarlarının hepsi onun elinde imiş. İbrâhim aleyhisselâmın dîni üzere imiş. Nasıl bir kimsedir gidip görün ve biz İbrâhim oğullarındanız deyin. Belki İbrâhim aleyhisselâmın soyundan olduğunuzu bilir de size kolaylık gösterir” dedi. Bünyamin haricindeki diğer on oğlunu gönderdi. Bünyamin, Yûsuf'un (aleyhisselâm) yâdigarı olup, onu yanından hiç ayırmazdı. Çünkü o, Yûsuf'la (aleyhisselâm) ana bir kardeştiler.
Ya’kûb aleyhisselâmın oğulları Mısır'a gittiler. Yûsuf aleyhisselâmın huzûruna çıktılar. Yûsuf aleyhisselâm onları tanıdı. Bu husûs Yûsuf sûresi 58. âyetinde meâlen şöyle haber verilmektedir: “Kardeşleri Yûsuf'un (aleyhisselâm) huzûruna girince, Yûsuf (aleyhisselâm) onları tanıdı. Onlar ise kendisini tanımıyorlardı.”
Yûsuf (aleyhisselâm) onlara; “Siz kimsiniz? Ne maksadla geldiniz?” diye sorunca, onlar da; “Şam tarafından buğday almağa geldik” diye cevap verdiler. Bunun üzerine Yûsuf (aleyhisselâm); “Yalan söylüyorsunuz. Siz buğday alıcıları değil, câsuslara benziyorsunuz. Maksadınız neyse haber veriniz.” dedi. Bunun üzerine kardeşleri; “Biz Ken’ân vilâyetindeniz. İhtiyâr bir babanın on evlâdıyız. Babamızın ismi Ya’kûb'dur. Beldemizde kıtlık var. Mısır'dan başka yerde buğday bulunmadığını ve senin iyi bir kimse olduğunu duyan babamız, bizi sana gönderdi” diye cevap verdiler. Yûsuf (aleyhisselâm) onlara; “Şimdi babanız nerede ve kiminle beraberdir?” diye sorunca onlar da; “Ken’ân ilinde bizim en küçük kardeşimizle beraber kaldı. Babamızın, o küçük kardeşimizin annesinden bir oğlu daha vardı. Adı Yûsuf olan o oğlunu çok severdi. Kırda telef oldu. Onun derdinden babamız, ismi Bünyamin olan küçük oğlunu yanından hiç ayırmaz. Yûsuf'a (aleyhisselâm) olan üzüntüsü sebebiyle gözleri de görmez oldu. Bir ev yaptırdı. Yûsuf'a olan üzüntüsü sebebiyle o eve Beyt-ül ahzân dedi. Her gün o eve girer. Yûsuf diye ağlar” dediler.
Yûsuf aleyhisselâm emretti. Onların parası alındı, hepsi için birer yük buğday verildi. Onlara; “Bir daha gelirken, öteki kardeşinizi de getirin! Onu getirmezseniz size zâhire vermem” dedi. Paralarını da gizlice zâhirenin arasına koydurdu. Bu husûs Kur'ân-ı kerîmde meâlen şöyle bildirildi: “Vakta ki Yûsuf (aleyhisselâm) onların zâhirelerini yükletip, hazırladı. Onlara dedi ki: “(Bir daha gelirken) baba bir kardeşinizi (Bünyamin'i) de getirin. Görmüyor musunuz ki (yani işte görüyorsunuz) size tam ölçek veriyorum. (Babanızın yanında kalan birâderiniz adına da zâhire veriyorum.) Ben misâfirperverlerin hayırlısıyım. Eğer onu bana getirmezseniz artık benim yanımda size hiç bir zâhire yoktur. Yanıma da gelmeyiniz, diyârıma da girmeyiniz”. Dediler ki: “Onu babasından istemeye çalışırız ve her hâlde bunu yaparız.”
“Yûsuf (aleyhisselâm) onların zâhire yüklerini hazırladı. Uşaklarına da; Sermâyelerini yüklerinin içine koyuverin. Olur ki, âilelerine döndükleri zaman bunun farkına varırlar da belki yine (kardeşleri Bünyamin ile beraber buraya) dönerler dedi. Vakta ki babalarına (Ken’ân iline) döndüler, dediler ki: “Ey babamız! (Eğer Bünyamin'i bizimle beraber göndermezsen) bizden zâhire men olundu. Şimdi kardeşimizi bizimle (Mısır'a) gönder ki zâhire alalım. Biz onu koruyucularız.” Ya’kûb (aleyhisselâm) onlara dedi ki: “Bundan önce, kardeşi Yûsuf'u size (emanet husûsunda) inandığım gibi, onu (Bünyamin'i) da inanır mıyım? Allahü teâlâ en hayırlı koruyucudur ve O, merhamet edenlerin en merhametlisidir.”
“Ya’kûb aleyhisselâmın oğulları getirdikleri yüklerini açtıkları zaman, (ihsan olarak) sermâyelerini kendilerine iâde edilmiş buldular. Dediler ki: “Ey babamız! Daha ne istiyoruz. (Bundan ziyâde iyilik olur mu?) İşte sermâyemiz de bize iâde edilmiş. Biz onunla tekrar âilemize zâhire getiririz. Kardeşimizi de koruruz. (Kardeşimiz Bünyamin'i götürmekle) bir deve yükü zâhire de fazla alırız. Bu (seferki aldığımız) az bir ölçektir, bizi idâre etmez.” (Yûsuf sûresi: 59-65)
Ya’kûb aleyhisselâm; “O akçeyi geri götürün. Belki yanılmış olabilirler. Yâhud bizi denemişlerdir. Peygamber oğullarıdır. Görelim, helâli haramı seçerler mi? demiş olabilirler” dedi. Sonra Bünyamin'i geri getireceklerine dâir onlardan söz aldı. Âyet-i kerîmede bildirildiği gibi; “Etrâfınız kuşatılıp çâresiz kalmanız müstesna, onu (Bünyamin'i) geri getireceğinize dâir Allahü teâlâdan bana sağlam bir taahhüt verinceye kadar sizinle beraber göndermem.” dedi. Onlar da babalarına te’minatlarını verince; o da; “Allah benim ve sizin bu dediklerinize vekil (şahit olsun)” dedi.” (Yûsuf sûresi: 66)
Ya’kûb aleyhisselâm söylediklerine Allahü teâlâyı şâhid tuttuktan sonra onlara meâlen; “Ey oğullarım! Mısır'a varınca hepiniz bir kapıdan girmeyin. Herbiriniz ayrı ayrı kapılardan girin. (Bununla beraber bu sözümle) Allah'ın kazâsından hiç bir şeyi sizden gideremem. Hüküm ve kazâ ancak Allahü teâlâdandır. Ben ancak ona güvenip dayandım. Tevekkül edenler de ona güvenip dayanmalıdır” dedi.” (Yûsuf sûresi: 67) Bu sözüyle onlar üzerine nazar isâbet edeceğinden korktu.
Ya’kûb'un (aleyhisselâm) oğulları Mısır'a vardıkları zaman, babalarının bildirdiği gibi değişik kapılardan şehire girdiler. Kardeşleri Bünyamin'i Yûsuf aleyhisselâmın yanına getirdiler ve; “İşte o küçük kardeşimiz budur, getirdik.” dediler. Yûsuf aleyhisselâm onları huzûruna aldı, gereken ikrâm ve iltifâtta bulunduktan sonra, onların her ikisinin birer odada yatabileceği şekilde hazırlık yapılmasını hizmetçilerine emretti. Onlar onbir kardeş idi. Her ikisi birer odaya istirâhat etmek için verildiler. Bünyamin yalnız kalınca ağladı ve; “Kardeşim Yûsuf sağ olsa idi benimle beraber bir odada kalırdık” dedi. O vakit Yûsuf aleyhisselâm; “Gel sen de benim odamda misâfir ol” dedi. Fakat Bünyamin kardeşi Yûsuf'u (aleyhisselâm) hâlâ tanıyamamış ve kardeşlerinden ayrı kaldığına bile üzülmüştü. Bunun farkına varan Yûsuf aleyhisselâm bulundukları odada kimseyi bırakmadı ve Bünyamin'e; “Ölen kardeşin yerine, benim sana kardeş olmamı ister misin?” diye sorunca, Bünyamin; “Senin gibi eşsiz bir kardeşi kim bulabilir. Fakat senin baban Ya’kûb aleyhisselâm değil, ve seni annem Râhil doğurmadı” deyince, Yûsuf aleyhisselâm ağladı ve kalkıp Bünyamin'in boynuna sarılarak; “Ben senin kardeşin Yûsuf'um” diyerek kendisini tanıttı.
Bu husûs Kur'ân-ı kerîmin Yûsuf sûresi 69. âyetinde meâlen; “(Kardeşleri) Yûsuf'un huzûruna girince o, kardeşini (Bünyamin'i) kendi yanına aldı: Ben senin hakîkî kardeşinim. Onların (geçmişte hakkımızda) yapmış oldukları şeyler için mahzûn olma dedi.” buyrularak haber verilmiştir.
Bünyamin'e; “Tasalanma, onların bana ettiklerinden dolayı, Allahü teâlâya şükrediyorum. Senin bildiğini onlar bilmemektedirler” dedi. Bünyamin, kardeşi Yûsuf'u tanıyınca çok sevindi ve göz yaşları dökerek babası Ya’kûb aleyhisselâmın, oğlu Yûsuf'un ayrılığından dolayı çektiği mihnet ve sıkıntıları haber verdi. Bunun üzerine Yûsuf aleyhisselâm kardeşi Bünyamin'e; “Sakın beni onlara bildirme” dedi. Bünyamin; ayrılmak istemediğini söyleyince, Yûsuf aleyhisselâm; “Fakat babamızın benim yokluğuma ne kadar üzüldüğünü bilirsin. Sen de, bir sebep olmadan burada kalırsan, üzüntüsü daha da artar. Buna başka bir yol bulalım” dedi. Bünyamin de; “Karar senindir. İstediğini yap.” cevâbını verdi.
İbrâhim aleyhisselâmın dîninde, bir kimsenin bir şeyi çalınsa, mal sâhibi de malını hırsızın elinde yakalasa, malı çalan, mal sâhibine kölelik ederdi. Mûsâ aleyhisselâm zamanına kadar, bu hüküm aynen devam etmişti.
Yûsuf aleyhisselâm, tedbir olarak, Mısır melikinin altından yapılmış su tasını, kardeşi Bünyamin'in yükünün içine koymalarını emretti. Tası, Bünyamin'in yükü içerisine koydular.
Bu husûslar Kur'ân-ı kerîmde şöyle bildirildi: “Vakta ki Yûsuf (aleyhisselâm) kardeşlerinin (her birine birer deve yükü olmak üzere) yüklerini hazırladı. (İhtiyaçlarının hepsini yerine getirdi ve onların haberi yok iken) su kabını (öz) kardeşinin (Bünyamin'in) yükü içine koydu. (Kâfile şehirden ayrılıp, biraz mesâfe katettikten) sonra, bir münâdî yetişip şöyle nidâ etti: “Ey kâfile ehli! Durun! Muhakkak siz hırsızlarsınız.” (Yûsuf aleyhisselâmın kardeşleri) geriden gelenlere dönerek; “Ne kayboldu. Aradığınız nedir?” dediler. Dediler ki “Melikin su kabını arıyoruz. Onu getirene bir deve yükü (zahîre) var. Ben de buna kefilim. (Ya’kûb'un (aleyhisselâm) oğulları); “Vallahi siz de bilirsiniz ki, biz buraya fesâd çıkarmak için gelmedik. Biz hırsız da değiliz. (Eğer biz hırsız kimseler olsaydık, daha önce yükümüz içine konulan sermâyeleri geri getirip vermezdik)” dediler. (Yûsuf aleyhisselâmın adamları) dediler ki: “Eğer (hırsız değiliz) sözünüzde yalancı çıkarsanız, (sizin dîninizde) hırsızın (su kabını çalanın) cezâsı nedir?” (Ya’kûb'un oğulları) dediler ki “Onun (bizim dînimizde, tası çalanın) cezâsı, (çalınan mal, yâni su kabı) kimin yükünde bulunursa, odur. (Yani hırsız, mal sâhibinin kölesi olur.) Biz zâlimleri (hırsızlık yapanları) böyle cezâlandırırız.” (Yûsuf sûresi: 70-75)
Yûsuf aleyhisselâmın kardeşleri, pederlerinin dîninde hırsızlığın hükmünü söyledikten sonra, Yûsuf aleyhisselâmın adamları; “Yüklerinizi aramamız lâzımdır” dediler. Onları yoldan çevirip geri getirdiler. Âyet-i kerîmede buyruldu ki:”(Yûsuf aleyhisselâm) derhal kardeşinin (Bünyamin'in) yükünden önce diğerlerinin yüklerini aramaya başladı. Nihâyet, onu (su kabını) kardeşinin (Bünyamin'in) yükünden çıkardı. İşte biz Yûsuf'a böyle bir tedbiri (vahiyle) öğrettik. Yoksa Mısır melikinin dîninde kardeşini (Bünyamin'i) tutmak ve esir etmek mümkün değildi. Ancak, Allahü teâlâ onu (babasının dîni üzere tutmasını) irâde etti. (Yûsuf aleyhisselâmı kardeşlerine üstün kıldığımız gibi) dilediğimiz kimseyi (ilimle) nice derecelere yükseltiriz. Her ilim sâhibinin üstünde bir âlim vardır.” (Yûsuf sûresi: 76)
Kaybolan su kabının, ummadıkları bir şekilde Bünyamin'in yükünden çıkması üzerine, Yûsuf'un kardeşleri telâşa kapıldılar. Bünyamin'e serzenişte bulundular. Sonra Kur'ân-ı kerîmde Yûsuf aleyhisselâma şöyle dedikleri bildirilmektedir:”(Ya’kûb aleyhisselâmın oğulları) dediler ki: “Ey Azîz! Hakîkat bunun ihtiyâr bir babası vardır. (Onu bizden fazla sever. Kaybolan kardeşimizin acısını onunla unutur.) Binâenaleyh onun yerine birimizi alıp onu âzâd eyle. Biz, muhakkak seni iyilik edenlerden görüyoruz, ihsânını tamamla.” (Yûsuf sûresi: 78)
“Yûsuf (aleyhisselâm) onlara; “Eşyamızı yanında bulduğumuz kimseden başkasını (günahı olmayanı) alıkoymaktan Allah'a sığınırız. Çünkü o takdirde (sizin dîninize göre, verdiğiniz fetvâya göre) biz de elbette zâlimlerden oluruz.” (Yûsuf sûresi: 79)
“Ya’kûb'un (aleyhisselâm) oğulları, kardeşleri Bünyamin'i alabilmekten ümîdlerini kestiler. Fısıldaşarak bir kenara çekildiler. Onların büyükleri (Robil, Şem’ûn veya Yehuda olduğu rivâyet edilmiştir); “Babamızın sizden Allahü teâlânın adıyla te’minat almış olduğunu, daha evvel de Yûsuf hakkında işlediğimiz kusuru bilmez misiniz? (Muhakkak bilirsiniz.) Artık ben, babam bana izin verinceye (yanına çağırıncaya) veya Allahü teâlâ (kardeşimi kurtararak iadesine) hükmedinceye kadar buradan (Mısır'dan) kat’iyyen ayrılmam. O Hâkimlerin hayırlısıdır, hakkın gayrı ile hükmetmez.” (Yûsuf sûresi: 80) Kendisi orada kaldı ve Kur'ân-ı kerîmde kardeşlerine meâlen; “Siz, babanızın yanına dönün (hadiseyi olduğu gibi anlatın) ve deyin ki: “Ey babamız! Muhakkak ki oğlun (Bünyamin, bizim gördüğümüze göre) hırsızlık yaptı. Biz ancak gördüğümüze şâhidlik ederiz. (Su kabı Bünyamin'in yükünden çıktı.) Gaybı bilmeyiz ve gaybın bekçileri de değiliz. Eğer bize inanmazsan içinde bulunduğumuz (ve döndüğümüz) şehre (Mısır halkına) da, aralarında geldiğimiz kervana da sor. (Su tası onun yükünde nasıl bulundu?) Biz, şüphesiz doğru söyleyicileriz” şeklinde bildirilmektedir. (Yûsuf sûresi: 81-82)
Bünyamin, Yûsuf aleyhisselâm tarafından alıkondu. Büyükleri (Şem’ûn, Robil veya Yehuda) de Ken’ân'a dönmeyip Mısır'da kaldılar. Hazret-i Ya’kûb'un oğullarından dokuz tanesi Mısır'dan Ken’ân diyârına gelince, olan her şeyi babalarına anlattılar. Ya’kûb aleyhisselâm söylenenleri dinledi. “Ah Yûsuf!” diye inledi ve Kur'ân-ı kerîm de meâlen şöyle dediği bildirildi:”(Ya’kûb aleyhisselâm) şöyle dedi; “Hayır! (Aranızda kararlaştırdığınız bu işi) nefsleriniz sizi aldatıp süsleyerek, kolay gösterdi. (Yoksa Mısır meliki bizim dînimizdeki hırsızın hükmünü ne bilsin?) Artık bana düşen sabr-ı cemîldir. Umulur ki, Allahü teâlâ onların (oğullarımın üçünü) hepsini birden bana getire. Şüphesiz Allahü teâlâ alîmdir, hakîmdir.”
“Ya’kûb aleyhisselâm onlardan yüz çevirdi: “Ey Yûsuf'un firâkıyla beni kaplayan hüznüm ve üzüntüm! Gel! Tam şimdi senin gelmen zamanıdır” dedi. Hüzün ve kederinden gözlerine ak düştü. (Evlâdına hasretten kalbi üzüntü ile dolu olup, kalbinde) onu tamâmen tutar, izhâr etmezdi.” (Yûsuf sûresi: 83-84) Ya’kûb aleyhisselâm gece-gündüz durmadan ağlardı. Yûsuf aleyhisselâmın ayrılık ateşinden o kadar ağladı ki, gözlerine ak düşüp görmez oldu. Onun bu hâline oğullarının veya diğer ehl-i beytinin, âyet-i kerîmede şöyle dediği bildirilmektedir: ”Oğulları, Ya’kûb'a (aleyhisselâm), “Yûsuf'u anmaktan geri durmuyor, onun sevgisinde gevşeklik göstermiyorsun. Vallahi, sonunda ya kederinden hastalanıp eriyeceksin, yâhut helâk olacaksın” dediler. Onların bu sözleri karşısında Ya’kûb (aleyhisselâm); “Ben, kalbimde tutamadığım hüzün ve kederimi, yalnız Allahü teâlâya arz ediyorum. (Size bir şikâyetim yoktur.) Ben, sizin bilmeyeceğiniz nice şeyleri Allahü teâlâ tarafından biliyorum” dedi.” (Yûsuf sûresi: 85)
Ya’kûb aleyhisselâm, oğlu Yûsuf'un ayrılığı üzerinden uzun zaman geçmiş olmasına rağmen, Allahü teâlâdan ümidini kesmemişti. Oğlu Yûsuf'a kavuşacağı günü umid ediyor ve merâkla bekliyordu. Mısır'a buğday almak için gidip kardeşleri Bünyamin'i de bırakıp gelen oğulları; Ya’kûb aleyhisselâma Mısır maliye nâzırının durumunu anlattıkları zaman, Ya’kûb aleyhisselâm kendini zor tutup; “Bu, olsa olsa Yûsuf olur” dedi ve Yûsuf sûresi 87. âyetinde meâlen zikredildiği gibi; “Ey oğullarım. (Mısır'a) gidin. Yûsuf’lâ kardeşlerinden haber sorun. Allahü teâlânın rahmetinden ümîd kesmeyin. Zirâ hakîkat şudur ki, kâfirler gürûhundan başkası, Allahü teâlânın rahmetinden ümidini kesmez dedi.” Yâni: “Oğullarım! Tekrar Mısır'a gidiniz de Yûsuf'dan ve kardeşi Bünyamin'den bir haber sorun. Onlara âit malûmat edinmeye çalışınız ve Allahü teâlânın rahmetinden, fazl ve ihsânından ümîdinizi kesmeyiniz. Allahü teâlânın rahmet ve bereketiyle kardeşiniz Yûsuf'a kavuşabilirsiniz” dedi.
Allahü teâlânın rahmetinden ümidini kesmek, mü’min için aslâ câiz değildir. Mü'mine yakışan; kavuştuğu nîmetlerden dolayı cenâb-ı Hakk'a hamd ve şükretmek; bir musîbet ve belâya uğrayınca da onun giderilmesi için Allahü teâlâya niyâzda bulunmaktır.
Hiç bir zaman ve hiç bir sûrette ümîdsiz olmamalıdır. Çünkü bir kimse Allahü teâlânın varlığını, kudretini, rahmetinin sonsuzluğunu ve ihsânını bilip tasdik ederse, O'nun rahmetinden de ümîd kesmesi mümkün değildir. Allahü teâlâ Hicr sûresi 56. âyetinde meâlen,”Rabbinin rahmetinden, sapıklar (Allah'ın rahmetinin genişliğini, ilminin ve kudretinin sonsuzluğunu, Allahü teâlâyı bilmekte hatâ edenler) dan başka kim ümidini keser” buyurarak, rahmetinden ümîd kesmenin büyük günah ve dalâlet olduğunu bildirdi.
“İhyau Ulumiddîn” de yazılı olan hadîs-i şerîflerde buyruldu ki:”Benî İsrâil'den bir kimse, insanları Allahü teâlânın rahmetinden ümîdsiz ederdi. Onlara ağır işler söylerdi. Allahü teâlâ kıyâmet günü ona; “Kullarımı benim rahmetimden ümîdsiz ettiğin gibi, bugün, ben de seni rahmetimden ümîdsiz ederim der” ve “Allahü teâlâ; “Kulum gökler dolusu kadar günah işlese, istiğfâr edip bana ümîd etse, onu affederim” ve “Kul dünyâyı dolduracak kadar günah işlese, ben de dünyâ dolusu rahmet ederim.” buyurdu.
Hazret-i Ali (radıyallahü anh) de günahlarının çokluğu sebebiyle ümîdsiz olan birini gördü. O kimseye; “Ümidsiz olma! Allahü teâlânın rahmeti senin günahından büyüktür.” buyurdu.
Ya’kûb'un (aleyhisselâm) oğulları kardeşlerine gitmek üzere; biraz para, biraz yün ve biraz da yağ alarak Mısır'a doğru yola koyuldular. Yola çıkmadan önce Ya’kûb aleyhisselâm Mısır mâliye nâzırına verilmek üzere bir mektup yazıp, oğullarına verdi.
Ya’kûb'un (aleyhisselâm) oğulları Mısır'a vardıkları zaman Yûsuf'un (aleyhisselâm) huzûruna girince, söyledikleri Kur'ân-ı kerîmde meâlen şöyle bildirilmektedir: “(Ya’kûb aleyhisselâmın oğulları Mısır'a gidip) Yûsuf'un (aleyhisselâm) huzûruna çıktılar. Dediler ki: “Ey Azîz! Bize ve âilemize darlık (kıtlık, fakirlik ve açlık) ulaştı. Çok az ve değersiz bir sermâye ile geldik. (Sermâyemizin azlığına değersiziğine bakmayıp, lutfen) bize yine tam ölçek ver. (Kardeşimizi bize iâde etmek ve pek ehemmiyetsiz olan sermâyemizi kabûl etmek sûretiyle) hakkımızda ayrıca tasaddukta bulun. Zirâ Allahü teâlâ sadaka verenleri mükâfâtlandırır.” (Yûsuf aleyhisselâm kardeşlerinin bu sözleri karşısında); “Siz (sonunun nereye varacağını) bilmeden Yûsuf'a ve kardeşine yaptığınızın kötülüğünü anlayıp ondan tevbe ettiniz mi? dedi.” (Yûsuf sûresi: 88-89) “Yâni Yûsuf'u kuyuya attınız ve kardeşini ondan ayırdınız.” Bu arada babalarının gönderdiği mektubu Yûsuf'a (aleyhisselâm) verdiler. Yûsuf aleyhisselâm mektubu alıp okudu, ağladı. Yine âyet-i kerîmede şöyle buyuruldu: “(Yûsuf aleyhisselâmın bu sözü üzerine Ya’kûb aleyhisselâmın oğulları;) “Yoksa sen gerçekten Yûsuf musun?” dediler. Yûsuf da (aleyhisselâm); “Ben Yûsuf'um ve bu da kardeşim (Bünyamin) dir. Allahü teâlâ (birbirimize kavuşturmakla) bize, lutf ve ihsânda bulundu. Zirâ hakîkat şudur ki, kim Allah'tan korkar, belâlara katlanırsa, muhakkak Allahü teâlâ (takva ve sabır sâhibi olan) muhsinlerin mükâfâtını zayi etmez” dedi.
(Yûsuf aleyhisselâmın bu sözü üzerine kardeşleri) dediler ki; "Yemîn ederiz ki, Allahü teâlâ, (zikrettiğin sıfatlar, güzel ahlâk, ilim, hilim, fazîlet ve saltanatla) muhakkak seni bizden üstün kıldı. Hakikat biz sana yaptığımız muâmeleden dolayı günahkâr olduk.” Yûsuf (aleyhisselâm) onlara dedi ki: “Bugün size, bir kınama, bir ayıplama yoktur. Allahü teâlâ size merhamet etsin. O, merhametlilerin en merhametlisidir.” (Büyük ve küçük bütün günahları afleder.)” (Yûsuf sûresi: 90-92)
Kardeşlerinin hatırını sorduktan sonra onlara ikrâmlarda bulundu. Babasının hâlinden haber sordu. Dediler ki; “Bu sefer biz Bünyamin'i bırakıp vardığımızda o kadar ağladı ki, gözleri görmez oldu.”
Rivâyet edilir ki, Yûsuf aleyhisselâmın kardeşleri ona; “Siz, bizi sabah-akşam yemeğe dâvet ediyorsunuz. Biz ise sana yaptıklarımızdan ve kusurumuzdan dolayı utanıyoruz” dediler, Yûsuf aleyhisselâm da cevâbında dedi ki: “Mısırlılar, şimdiye kadar hakkımda; “Yirmi dirheme satılmış bir köleyi ulaştığı şu mertebeye kavuşturan Allah'ı tenzih ederiz.” diyorlardı. Şimdi ise sizin sâyenizde seref kazandım. Mısırlıların nazarında yükseldim. Çünkü onlar sizin benim kardeşlerim olduğunuzu, benim de İbrâhim aleyhisselâmın torunlarından ve Ya’kûb aleyhisselâmın oğullarından olduğumu öğrendiler.”
Senelerdir süren ayrılığın sona ermesini ve babasının sevinmesini isteyen Yûsuf'un, kardeşlerine Kur'ân-ı kerîmde meâlen şöyle dediği bildiriliyor: “Yûsuf aleyhisselâm kardeşlerine; Şu gömleğimi babama götürün ve yüzüne sürün. O, benim kokumu koklasın ve gömleğimi gözlerine sürsün. O artık rahatlıkla görmeğe başlar. Sonra bütün âilenizi de bana getirin.” (Yûsuf sûresi: 93)
Ya’kûb aleyhisselâmın oğullarından Yehûda; “Kanlı gömleği babama götürüp onu kedere boğmuştum. Bu gömleği de ben götürüp onu sevindireyim” dedi. Yûsuf aleyhisselâm kardeşlerine pek çok buğday verdi. Hayvanlarını yükleyip, Mısır'dan Ken’ân diyârına doğru yola çıktılar. Allahü teâlânın takdiri ile Yûsuf aleyhisselâmın kokusu, Ya’kûb aleyhisselâma ulaştı. Ya’kûb aleyhisselâm çok sevdiği oğlunun kokusunu duyunca, âyet-i kerîmede, yanındakilere şöyle dediği bildirilmiştir: “Vakta ki kâfile Mısır'dan ayrıldı. (Ya’kûb aleyhisselâm yanındakilere); Eğer bana yaşlılık sebebiyle noksan akıllılık nisbet etmezseniz, ben muhakkak Yûsuf'un kokusunu buluyorum dedi. (Yanında bulunanlar) dediler ki: "Sen (Yûsuf'a olan) aşırı muhabbetinde devam ediyorsun (Onu unutamıyorsun).” (Yûsuf 94-95) Yâni sen hâlâ Yûsuf'a karşı eski muhabbetini sürdürüyorsun. Yûsuf senden ayrılalı uzun zaman oldu. Daha sen Yûsuf'u unutmazsın ve dilinden düşürmezsin.” dediler. Yehûda, Ken’ân diyârına gelince, kervandan ileriye geçip Yûsuf aleyhisselâmın gönderdiği gömleği ve bir mektubu babasına götürdü. Hazret-i Yûsuf'un gömleğini, Ya’kûb aleyhisselâmın gözlerine sürdü. Allahü teâlânın fazlı ve ihsanıyla gözleri hemen açılıp görmeye başladı. Bu sırada Yûsuf aleyhisselâmın gönderdiği mektubu da Ya’kûb'a (aleyhisselâm) verdi. Ya’kûb aleyhisselâm mektubu okuyunca; “Allah'a yemîn ederim ki, bu mektup melik mektubu değil, peygamber mektubudur. Bu mektubu yazan da olsa olsa Yûsuf'umdur.” dedi. Bunun üzerine Yehûda, oğlu Yûsuf'un hayatta olduğunu müjdeledi. “Seni ve bütün hânedanını Mısır'a dâvet ediyor.” dedi.
Ya’kûb aleyhisselâm müjdeyi getiren oğluna; “Yûsuf'u nasıl bıraktın?” diye sorunca o da; “Yûsuf, Mısır mâliye nâzırıdır” dedi. Ya’kûb aleyhisselâm; “Ben nâzırı ne yapayım, hangi din üzeredir?” deyince, oğlu da; “O, İbrâhim aleyhisselâmın dîni üzeredir” cevâbını verdi. Bunun üzerine Ya’kûb aleyhisselâm; “Nimet tamamlandı.” diye şükretti.
Bu sırada diğer oğulları da gelmişlerdi. Ya’kûb (aleyhisselâm) ile oğulları arasındaki görüşme, Kur'ân-ı kerîmde meâlen şöyle bildirilmektedir: “Ya’kûb (aleyhisselâm); “Ben size, sizin bilmeyeceğiniz şeyleri Allah tarafından muhakkak biliyorum demedim mi?” dedi. Oğulları; “Ey bizim babamız! Allahü teâlâdan bizim için günahlarımızın mağfiretini iste. Gerçekten biz günahkârlardan olduk” dediler.
(Ya’kûb aleyhisselâm da); “Sizin için, Rabbime, sonra istiğfâr ederim. Hakikat şudur ki, çok günah örtücü, çok merhamet edici ancak O'dur” dedi.” (Yûsuf sûresi: 96-97)
Müfessirler, Ya’kûb aleyhisselâmın oğullarına; “Sizin için sonra istiğfâr ederim” buyurmasının sebebini, değişik şekillerde îzâh etmişlerdir. Fahrüddîn-i Râzî hazretleri bunun sebeplerini şu şekilde beyân buyurdu:
1- Ya’kûb aleyhisselâm istiğfârı seher vaktine tehir etti. Çünkü seher vakti duâların kabûl olması için en uygun zamandır.
2- Ya’kûb aleyhisselâm, oğulları için mağfiret dilemeyi, Cumâ gecesine tehir etti. Zirâ Cumâ gecesi, duâ ve tevbelerin kabûlü için en uygun zamandır.
3- Ya’kûb aleyhisselâm; oğullarının hakîkaten günahlarına pişman olup, tevbe edip etmediklerini ve tevbelerinin ihlâsla olup olmadığını anlamak için istiğfâr etmeyi geciktirdi.
4- Ya’kûb aleyhisselâm, oğulları için hemen istiğfâr etti. Sizin için sonra istiğfâr ederim demesi; “Gelecekte de istiğfâr etmeye devam edeceğim” mânâsınadır.
“Bahr-ül ulûm” ve “Kâdı Beydâvî” tefsîrlerinde diyor ki: Ya’kûb aleyhisselâm, sizin için sonra istiğfâr ederim dedi. Bu, mazlumun affetmesi şartını bildiği için, Yûsuf'la görüştükten sonra sizi affederse istiğfâr ederim demektir. İstiğfarı, Yûsuf'la (aleyhisselâm) görüştükleri vakte kadar tehir etti.