Hadis Kütüphanesi | مكتبة الحديث

Allah Teâlâ’ya iman etmek demek, O’nun yüce varlığı hakkında vacip ve zorunlu olan, kemal ve mükemmellik sıfatlarıyla birlikte caiz sıfatları da bilip, öylece inanmak ve Allah’ın zâtını noksan sıfatlardan uzak tutmaktır. Zira Allah, şanına layık olan bütün kemal sıfatları zâtında toplamış olup noksan sıfatlardan da münezzehtir.

Allah Teâlâ’nın sıfatlarının hepsi ezeli ve ebedi sıfatlardır. O’nun sıfatlarının başlangıcı da sonu da yoktur. Allah’ın sıfatları yarattıklarının sıfatlarına benzemez. Her ne kadar isimlendirmede bir benzerlik varsa da, Allah’ın ilmi bizim ilmimize; iradesi bizim irademize; kelâmı da, bizim sözümüze benzemez. Allah’ın zatının ve sıfatlarının mahiyeti idrakimizi aştığından dolayı onları tam anlamıyla kavrayamayız. O kendisini hangi  isim ve sıfatlarla tanıtmışsa Allah’ı öylece tanırız. Kur’an-ı Kerim:

“O’nu gözler idrak edemez. Fakat O, gözleri idrak eder . O, eşyayı pek iyi bilen her şeyden haberdar olandır.”[En’âm sûresi, 103. ayet] buyurarak, Allah’ın zatını idrak etmenin, mahiyetini bilmenin imkansız olduğunu açıklamıştır. Peygamberimiz de bu konuda “Allah’ın yaratıkları hakkında düşününüz. Fakat Allah’ın zatı hakkında düşünmeyiniz. Gerçekten siz buna güç yetiremezsiniz.”[Suyûtî, el- Câmiu’s – sağîr, Aclûnî, Keşfu’l- hafâ, 1, 311.]  buyurmuşlardır.

Yüce Allah’ın varlığı zorunlu olan sıfatları çeşitli şekillerde sınıflandırılmıştır. Bunlar içinde en meşhuru ilahi sıfatları, zati sıfatlar ve subuti sıfatlar olarak ikiye ayıran sınıflandırmadır. Şimdi bu sıfatları inceleyelim.

1- Allah’ın Zati Sıfatları

Sadece Allah Teâlâ’nın zatına mahsus olan, yaratıklardan herhangi birine verilmesi caiz ve mümkün olmayan sıfatlardır. Zati sıfatların zıtları, Allah hakkında düşünülemediği, bu sebeple sonluluk ve eksiklik ifade eden bu özelliklerden O’nun tenzih edilmesi gerektiğinden bu sıfatlara tenzihi ve selbi sıfatlar da denilmiştir. Zati sıfatlar şunlardır:

a- Vücud: Var olmak demektir. Allah vardır. Varlığı başkasından değil, zatının gereğidir, varlığı zorunludur (vâcibül vücud). Vücud’un zıttı olan yokluk (adem), Allah Teâlâ hakkında düşünülemez. Vücud sıfatına “sıfat-ı nefsiyye” de denilmiştir.

b- Kıdem: Ezeli olmak, başlangıcı olmamak demektir. Hiçbir zaman dilimi düşünülemez ki o zamanda Allah henüz var olmamış olsun. Ne kadar geriye gidersek gidelim, O’nun var olmadığı bir zaman yoktur, olmamıştır. Çünkü Allah sonradan meydana gelmiş bir varlık değildir. Ezeli (kadim) bir varlıktır. Allah’ın varlığı zorunlu (vacibu’l-vücud) olduğu için ezeli olması da zorunludur.

c- Beka: Varlığının sonu olmamak, ebedi olmak demektir. Allah’ın sonu yoktur. Zaten başlangıcı olmayan bir varlığın sonunun olması düşünülemez. Bekanın zıddı olan fena yani sonlu olmak Allah hakkında düşünülemez. Ne kadar ileriye gidilirse gidilsin, Allah’ın olmayacağı bir an yoktur, olmayacaktır. Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın ezeli ve ebedi oluşu şöyle anlatılır:

“O, ilktir, sondur...”[Hadîd sûresi, 3. ayet]

“...Allah’ın zatından başka her şey yok olucudur. ...”[Kasas sûresi, 88. ayet]

d- Muhalefetün li’l – havadis: Sonradan olan şeylere benzememek demektir. Allah’tan başka her varlık sonradan olmuştur. Allah, sonradan olan şeylerin hiçbirisine hiçbir yönden benzemez. Allah, kendisi hakkında bizim hatırımıza gelenlerin daima ötesinde bir varlıktır. Bu sıfatın zıddı olan sonradan olana benzemek ve denklik, Allah hakkında düşünülmesi imkansız olan bir özelliktir. Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyurulmuştur:

 “...O’nun (benzeri olmak şöyle dursun), benzeri (nin misli dahi) yoktur. O işitendir, görendir.”[Şûrâ sûresi, 11. ayet]

Bu ayet Allah’ı noksan sıfatlardan tenzih ederken, kemal sıfatlarıyla da nitelemektedir.

e- Kıyam binefsihi: Varlığı kendiliğinden olmak, var olmak için bir başka varlığa ihtiyaç duymamak demektir. Allah kendiliğinden vardır. Var olmak için bir yaratıcıya, bir yere, bir zamana, bir sebebe muhtaç değildir. Başkasına muhtaç olmak (Kıyam biğayrihi), Allah hakkında düşünülemez. Kur’an-ı Kerim’de bu sıfat ile ilgili olarak şöyle buyrulur:

De ki: “O, Allah’tır, bir tektir. Allah Samed’dir. (Her şey O’na muhtaçtır; O, hiçbir şeye muhtaç değildir.)” [İhlas sûresi, 1-2. ayetler]

“ Ey insanlar ! Allah’a muhtaç olan sizsiniz. Zengin ve övülmeye layık olan ancak O’ dur.”[Fâtır sûresi, 15. ayet]

f- Vahdaniyet: Allah Teâlâ’nın zatında, sıfatlarında ve fiillerinde bir ve tek olması, eşi, benzeri ve ortağının bulunmaması demektir. Vahdaniyetin zıddı olan ‘birden fazla olmak’, ‘eşi ve ortağı bulunmak’, Allah hakkında düşünülmesi imkansız olan sıfatlardandır.

Kur’an’da İhlas suresi aynı zamanda Allah’ın bu sıfatını da anlatır:

‘… O’ndan çocuk olmamıştır (Kimsenin babası değildir). Kendisi de doğmamıştır (kimsenin çocuğu değildir). Hiçbir şey O’na denk ve benzer değildir.”[İhlas sûresi, 3-4. ayetler]

2- Subûti Sıfatlar

Varlığı zorunlu olan ve kemal ifade eden sıfatlardır. Bu sıfatlar Allah diridir, irade edendir, güç yetirendir anlamında Allah’ın hayat, irade ve kudret sıfatları gibi müsbet (olumlu) ifadelerle Allah’ı tanıttığı için, subuti sıfatlar adını almışlardır. Subuti sıfatların zıtları olan özellikler, Allah hakkında düşünülemez. Bu sıfatlar ezeli ve ebedi olup, yaratılanların sıfatları gibi sonradan meydana gelmiş değildir. Ehl-i Sünnet alimlerine göre ister hayy (diri), alîm (bilen), kadîr (güç sahibi) gibi gramer olarak sıfat kelimeler olsun, ister hayat, ilim, kudret gibi mastar kalıbındaki kelimeler olsun, bütün subûti sıfatlar Allah’a verilebilir. Bu sıfatlar kainatla ilgili sıfatlardır. Zati sıfatlar sadece Allah’ın zatına verilip, yaratıklardan herhangi birine hiçbir şekilde verilemezken, subuti sıfatlar yaratıklar hakkında da kullanılabilir. Ancak ne var ki Allah’ın ilmi, kudreti, iradesi, sonsuz, mutlak, ezeli ve ebedidir, kemal ve mükemmellik ifade eder. Kulların ki ise sonlu, sınırlı, sonradan yaratılmış, eksik ve yetersiz sıfatlardır. İsimlendirmede bir benzerlik olsa bile, Allah’ın sıfatları hiçbir şekilde yaratıkların sıfatlarına benzemez. Subûti sıfatlar sekiz tanedir:

a- Hayat: Diri ve canlı olmak demektir. Yüce Allah diridir ve hayat sahibidir. Her şeye mesela kuru ve ölü toprağa can veren O’dur. O, Ezeli ve ebedi bir hayata sahiptir. Hayat sıfatı, Allah’ın varlığının kemali için zorunlu olduğu gibi ilim, irade, kudret gibi sıfatlara sahip olmak için de zorunludur. Hayat sıfatının zıddı olan ölü olmak, Allah hakkında düşünülemez. Kur’an’da bu sıfatla ilgili olarak şöyle buyrulur:

“Ölümsüz ve daima diri olan Allah’a güvenip dayan...”[Furkân sûresi, 58. ayet]

“(Artık bütün ) yüzler, diri ve her şeye hakim olan Allah için eğilip boyun bükmüştür...”[Tâhâ sûresi, 111. ayet]

b- İlim: Bilmek demektir. Allah her şeyi bilendir. Olmuşu, olanı, olacağı, gelmişi, geçmişi, gizliyi, açığı bilir. Allah’ın bilgisi yaratılanların bilgisine benzemez; artmaz, eksilmez. O sonsuz ilmiyle her şeyi bilir. Alemde görülen bu düzen, tertip ve şaşmaz ahenk, Allah’ın sonsuz ilminin en büyük göstergesidir. İlim sıfatının zıddı olan cehl (bilgisizlik), Allah hakkında düşünülmesi imkansız olan sıfatlardandır. Kura’n-ı Kerim’de ilim sıfatı ile ilgili şöyle buyrulur:

“...O karada ve denizde ne varsa bilir. O’nun ilmi dışında bir yaprak bile düşmez...” [En’âm sûresi, 59. ayet]

c- Semi‘: İşitmek demektir. Allah işitir. İster gizli ister açık söylensin Allah işitir, duyar. Bir şeyi duyması, o arada ikinci bir şeyi işitmesine engel değildir. Allah işitmek için her hengi bir organa ve alete muhtaç değildir. İşitmemek ve sağırlık Allah hakkında düşünülmesi mümkün olmayan bir sıfattır.

Kur’an’da şöyle buyrulur:

اِنَّ اللّٰهَ سَميعٌ بَصيرٌ  “Şüphesiz ki Allah (her şeyi) işitendir, (her şeyi) görendir.”[Hacc suresi, 75. ayet]

d- Basar: Görmek demektir. Yüce Allah her şeyi görür. Hiçbir şey Allah’ın görmesinden uzak kalmaz. Aydınlıkta ve karanlıkta saklı ve açık ne varsa Allah hepsini görür. Görmemek (âmâlık) Allah hakkında düşünülmesi imkansız bir sıfattır. Allah’ın işitme ve görme sıfatlarının mükemmel olduğunu bildiren ayetlerin birinde şöyle buyrulur:

“(Allah), gözlerin hain bakışını, kalplerin gizlediğini bilir. Allah adaletle hükmeder. O’nu bırakıp taptıkları ise hiçbir şeye hükmetmezler. Şüphesiz ki Allah hakkıyla işiten ve görendir. ”[Mü’min sûresi, 19- 20. ayet]

e- İrade: Dilemek, istemek demektir. Allah dilediğini isteyendir. Varlıkların durumlarını ve özelliklerini belirleyen onların hepsini yaratan Allah’tır. Allah’ın dilediği olur, dilemediği olmaz. İrade sıfatının zıddı olan, iradesizlik ve mecburiyet, Allah hakkında düşünülemez. Kur’an’da buyrulur:

“De ki: Mülkün gerçek sahibi olan Allah’ım. Sen mülkü dilediğine verirsin, dilediğinden de mülkü alırsın. Dilediğini yüceltir, dilediğini de alçaltırsın...”[ Ali İmrân sûresi, 26. ayet]

“Göklerin ve yerin mülkü Allah’ındır. O dilediğini yaratır. ...”[Şûrâ sûresi, 49. ayet] ayetleri irade sıfatının nakli delillerindendir.

Bu sebeple bür Müslüman yapacağı işle alakalı mutlaka “İnşallah!” (Allah dilerse olur) demeyi unutmamalı, bunu bir prensip haline getirmelidir. Kur’an’da buyrulur:

“Hiçbir şey hakkında sakın ‘yarın şunu yapacağım’ deme! Ancak, ‘İnşallah/Allah dilerse yapacağım’ de.”[Kehf suresi, 23. ve 24. ayetler]

Allah Teâlâ’nın iki türlü iradesi vardır:

Tekvinî irade: Bütün yaratılmışları içine alan iradedir. Tekvini iradenin tecelli etmesiyle varlıklar meydana gelir.

“Biz bir şeyin olmasını istediğimiz zaman ona sözümüz sadece “ol” dememizdir. Hemen oluverir.”[Nahl sûresi, 40. ayet] ayetinde bildirilen tekvinî bir iradedir.

Teşriî irade: Yüce Allah’ın bir şeyi sevmesi ve istemesi sebebiyle o işin yapılmasını emretmesi demektir. Allah’ın teşriî irade olarak bir şeyi dilemiş olması, o işin her kul üzerinde meydana gelmesini gerekli kılmaz.

Mesela, “ Muhakkakki Allah adaleti, iyiliği ve akrabaya yardım etmeyi emrediyor (irade ediyor)...”[Nahl sûresi, 90. ayet] mealindeki ayet bu kabildendir.

f- Kudret: Gücü yetmek demektir. Allah sonsuz bir güç ve kudret sahibidir. Kudret sıfatının zıddı olan acizlik ve güç yetirememek, Allah hakkında düşünülemez. O’nun kudretinin yetmeyeceği hiçbir iş yoktur. Kainatta her şey Allah’ın güç ve kudretiyle olmaktadır. Güneş sisteminden galaksilere kadar bütün kainattaki bütün varlıkların hayat düzeni Allah’ın kudretinin açık delilidir. Kur’an’da buyrulur:

“Allah gece ile gündüzü birbirine çeviriyor. Şüphesiz bunda basiret sahipleri için mutlak bir ibret vardır. Allah her canlıyı sudan yarattı. İşte bunlardan kimi karnı üstünde sürünür, kimi iki ayağı üstünde yürür, kimi dört ayağı üstünde yürür. Allah dilediğini yaratır. Şüphesiz Allah her şeye kadirdir.”[Nûr sûresi, 44- 45. ayetler]

g- Kelâm: Söz, konuşma demektir. Allah hiç bir mahlukata benzemeyen bir kelam sıfatına sahiptir. Allah bu sıfatının tecellisiyle peygamberlerine kitaplar indirmiş, bazı peygamberler ile de vahy yoluyla konuşmuştur. Kur’an’a bu manada “Kelamullah/Allah’ın kelamı” denilir. Ezeli olan kelam sıfatının mahiyetini anlamaya insanın idraki yetmez. Zira Allah’ın konuşması insanda olduğu gibi hava titresimlerinin algılanması ve bu titreşimlerin zihin tarafından anlamlandırılması şeklinde değildir. Yani ses ve harflerden meydana gelmiş değildir. Zaten kelamın zıddı olan konuşamamak ve dilsizlik Allah hakkında düşünülmesi imkansız sıfatlardır. Allah Teâlâ kendi zatına mahsus kelam sıfatıyla peygamberlerine vahyederek emreder, yasaklar ve haberler verir. Kur’an’da buyrulur:

“Musa tayin ettiğimiz vakitte (Tur’a) gelip de Rabbi onunla konuşunca ‘Rabbim! Bana (kendini) göster, seni göreyim’ dedi...”[Âraf sûresi, 143. ayet]

 “De ki: Rabbimin sözlerini (yazmak) için bütün denizler mürekkep olsa ve bir o kadar da ilave getirsek dahi, Rabbimin sözleri bitmeden önce deniz tükenecektir.” [Kehf sûresi, 109. ayet]

h- Tekvin: Yaratmak, yok olanı yokluktan varlığa çıkarmak demektir. Yüce Allah yegane yaratıcıdır. O, ezeli ilmiyle bilip dilediği her şeyi sonsuz güç ve kudretiyle yaratmıştır. Kainatta Allah’ın yaratmadığı hiçbir şey yoktur. Zerreden kürreye kadar herşey O’nun yararttığıdır. Âyette:

“Allah her şeyin yaratıcısıdır. O, her şeye vekildir.”[Zümer sûresi, 62. ayet] buyrulmuştur.