Hadis Kütüphanesi | مكتبة الحديث

Ezan: Huzura İlk Çağrı

Mekke"de yaşanan zor yılların ardından müminler, hicretle Medine"de buluşmuşlar ve Resûlullah (sav) rehberliğinde yeni bir toplum oluşturmuşlardı. Burada yaptıkları ilk işlerden birisi, hemen bir mescit inşası olmuştu. İbadet etmek için toplanacakları, dünyevî ve uhrevî işlerini konuşacakları mütevazı bir yerdi burası. Altı toprak idi, ön tarafının üstü ise hurma dallarıyla gölgelenmişti. Ama Müslümanlar için anlamı ve işlevi o kadar büyük ve o kadar zengindi ki... Hep birlikte Allah Teâlâ"nın huzuruna durulacağı, kulların yakarışının hep birden O"na ulaşacağı, Hz. Peygamber"in ümmetiyle birlikte inşa ettiği Medine"nin ilk mâbediydi bu.

Ne var ki, hâlâ namaz vaktinin geldiğini bildirecek ve inananların bir araya gelmelerini sağlayacak bir çağrı vasıtaları yoktu. Allah için, Resûlü için, İslâm"ı daha iyi ve daha özgür yaşayabilmek için Medine"de toplanan sahâbe, namaz vaktinde hepsini aynı anda bir araya gelmeye çağıracak bir araca ihtiyaç duymaktaydı. Bu duruma bir çare bulmak için aralarında istişareye başladılar. Namaz vaktinin girdiğini duyurmak ve hep birlikte huzura durarak yakarmak için Rabbin evinde toplanılacağını haber vermek üzere sahâbeden bazıları, diğer din mensuplarının ibadete çağrı vasıtalarını kullanmayı teklif ettiler. Kimi, "hıristiyanlar gibi çan çalabiliriz." derken, kimisi de, "yahudilerin yaptığı üzere boynuz şeklindeki bir boru ile çağrıda bulunalım." diyordu. Hatta bazıları, Mecûsîlerle özdeşleşen ateş yakmayı ve bunu namaza davet işareti olarak kullanmayı bile gündeme getirdi. Doğrusu bunların hiçbirisi gönüllerine sinmiyordu. Bir başka dinin ibadete çağrı yöntemini kullanmak, başta Hâtemü"l-Enbiyâ (sav) olmak üzere, sahâbenin ileri gelenlerine makul gelmiyordu.

Yine böyle bir toplantıda içlerine sinen bir karara varılamayınca, Hz. Ömer"in Resûlullah"a, "Namaza çağıracak birini gönderseniz ya?" demesi üzerine Allah Resûlü, "Ey Bilâl, kalk da namaza çağır!" buyurdu.3 Bu dönemde bir müddet sokaklarda “es-salâh es-salâh”(namaza namaza) diye dolaşılarak ilâhî huzura davette bulunuldu. Ancak namaza bu şekilde çağırmak da insanlara güç gelmeye başladı.4 Güneş tutulması gibi olağanüstü durumlarda kılınacak namazlarda ise halkın hemen namaza toplanması için çağrıda bulunuluyordu.5 Ancak gittikçe çoğalan Müslüman kitlenin bu şekilde de bir araya toplanması imkânsız olmaya başlamıştı.

Çare neydi, huzura çağrı nasıl olmalıydı? “Allah"ım yardım et!” diye, ellerinden çok gönüllerini açmışlardı göklere. Yeni ve farklı bir dinin mensupları, Son Peygamber"in ümmeti olarak istiyorlardı ki, kendilerine has, bu ümmeti temsil eden ilâhî bir çağrı vasıtaları olsun. Sahâbe, zaten zihni namaza çağırmanın en güzel yolunun ne olabileceğiyle meşgul olan ve bunun üzüntüsünü yaşayan Hz. Peygamber"e bir daha gelerek, “Namaz vakti girince bir bayrak dik, onu görünce (insanlar) birbirlerine haber verirler.” teklifinde bulunmuşlardı.6 Fakat o bunu da, muhtemelen uygulamadaki zorluğu görerek, tasvip etmedi. Ancak şöyle olsun diye bir teklifte de bulunmuyordu. Belki, ashâbının bu konudaki gayretlerinin daha eğitici ve ilâhî iltifata daha çok mazhar olacağını düşünüyordu. Her hâlükârda ilâhî hikmet, kendi seyri içinde tezahür edecekti.

Nitekim sahâbenin “bayrak dikme” teklifiyle geldiği ama bunun da namaza çağrı için lâyık görülmediği toplantıdan, Hz. Peygamber"in (sav) düşünceli hâlini ve beklentisini yüreğinde hissederek ayrılan biri vardı. Evet, bu hâlde evine vardığında Abdullah b. Zeyd, üzüntülü ve düşünceliydi. Ailesinin yemek teklifine, “Resûlullah"ın namaza çağrı için üzüntülü hâlini gördükten sonra bir şey yiyemeyeceği” karşılığını verdi ve hemen yatağına yattı.7 Onun bu hâli Allah katında muteber bir hâl olmalıydı ki ıstırabını dindirecek ilâhî himmet ve hikmet ona bahşedilmeye başlandı. Habîb-i Kibriyâ"yı sevindirecek, Müslümanlara namaz vaktini bildirecek çağrının nasıl olması gerektiği, rüyada kendisine öğretiliyordu.

Medineli ilk Müslümanlardan olan Abdullah b. Zeyd, tarihe İkinci Akabe Biati adıyla geçen ve Hz. Peygamber"in Medine"ye hicretinin hazırlık toplantısı anlamına gelen görüşmeye katılanlardan biriydi. Dahası o, Müslümanların inançları uğruna giriştikleri ilk savaş olan Bedir başta olmak üzere Uhud, Hendek ve diğer seferlerin tümüne katılma şerefine nail olmuştu.8 Şimdi ise, adını tarihe “sâhibü"l-ezân” (ezanın sahibi) olarak yazdıracak ilâhî bir iltifata mazhar olmuştu. Uyandığında sevinçten yüreği yerinden fırlayacak gibiydi. Sabahı beklemeden alacakaranlıkta9 namazdan önce, heyecanla Hz. Resûl"ün yanına koştu ve “Ey Allah"ın Resûlü! Ben rüyada elinde çan olan bir adama, "Ey Allah"ın kulu! Bu çanı bana satmaz mısın?" dedim. "Onu ne yapacaksın?" dedi. "Onunla insanları namaza çağıracağız." dedim. "Sana bundan daha iyisini göstereyim mi?" dedi. Ben de ona, "Tabi" dedim ve bana ezanı öğretti.” dedikten sonra, benliğine kazınan huzura çağrının lafızları ağzından dökülüverdi:

“Allâhü ekber, Allâhü ekber, Allâhü ekber, Allâhü ekber

Eşhedü en lâ ilâhe illâllâh, Eşhedü en lâ ilâhe illâllâh

Eşhedü enne Muhammeden Resûlullâh, Eşhedü enne Muhammeden Resûlullâh

Hayye ale"s-salâh, Hayye ale"s-salâh

Hayye ale"l-felâh, Hayye ale"l-felâh

Allâhü ekber, Allâhü ekber

Lâ ilâhe illâllâh.”

Sonra Abdullah, rüyasında gördüğü yeşil elbiseli kişinin, namaza başlarken aynen ezanın sözlerini tekrar etmesini ve “Hayye ale"l-felâh” tan sonra iki defa “Kad kâmeti"s-salâtü” (Namaz başlamıştır) ifadesini ilâve etmesini söylediğini de anlattı.10

Bazı rivayetlerde ezan ifadelerinin ikişer, kâmetin ise birer kere söyleneceği veya şehâdet kelimelerinin önce alçak sesle, sonra yüksek sesle tekrar edileceği (tercî) de nakledilmiştir.11 Ancak yukarıda zikredilen şekliyle ezan daha çok rivayette nakledilmiş ve uygulamada yaygınlık kazanarak günümüze kadar böyle gelmiştir.

Abdullah"ın gece rüyasını anlatırken duyduğu heyecan yanında Resûl-i Ekrem"in sakinliği ve dinginliği hayret vericiydi. O sanki Abdullah"ı bekliyordu; bu mübarek sözleri onun getireceğini biliyor gibiydi; “Bu kesinlikle hak bir rüyadır. Hemen Bilâl ile beraber kalk, çünkü onun sesi seninkinden daha gür ve güzeldir, sana söylenenleri ona öğret de bu şekilde (namaza) çağırsın.” dedi.12

Hz. Peygamber (sav) Abdullah"ın rüyasını tasdik etmiş, ezanını onaylamıştı. Ne büyük bir şerefti ki bu, kıyamete kadar bâkî kalacak ezanla birlikte onun da adı anılacaktı. Nitekim İmam Ahmed b. Hanbel, sahâbeden gelen hadisleri derlediği kıymetli eseri Müsned "inde Abdullah b. Zeyd hadisleri öncesinde koymuş olduğu başlıkta onu “sâhibü"l-ezân” yani “ezanın sahibi” şeklinde,13 bazı rivayet zincirlerinde de “râi"l-ezân” yani “ezanı rüyasında gören” şeklinde nitelemiştir.14 Artık tarih Abdullah"ı bu lakaplarla yâd edecektir.

Ezanı öğrenen Bilâl, ilk olarak sabah ezanını okudu. Böylece, hicretten on yedi ay kadar sonra kıblenin Mekke"ye döndürülmesinin ardından Müslümanlar, uzun süredir aradıkları çağrıyı bulmuş oldular.15 Bilâl"in gür ve tatlı sesiyle o sabah ilk defa okunan ezan sadece Medine"nin değil, artık sonsuza kadar hiç eksik olmayacağı âlemin derinliklerine, çağların ötesine ulaşıyordu:

“Allah en büyüktür.

Şahitlik ederim ki, Allah"tan başka hiçbir ilâh yoktur.

Şahitlik ederim ki, Muhammed Allah"ın elçisidir.

Haydi, koşun namaza!

Haydi, koşun kurtuluşa!

Allah en büyüktür.

Allah"tan başka hiçbir ilâh yoktur.”

Bütün Medine halkı, namaz vaktinin geldiğini ve hep beraber ilâhî huzura davet edildiklerini, bu ilâhî çağrının yeryüzündeki ilk yankılarıyla anladılar. Yürekleri titreyerek dinlediler tevhid ve şehâdet ifadelerini. Ne muazzam sözlerdi bunlar! Ufukta yankılanan, gönüllere işleyen bir iman manifestosuydu bu sözler. Nitekim Hz. Ömer, evindeyken ezanın sözlerini duyduğunda önce ürpermiş, sonra şaşırmıştı. Zira bu sözler, kendisine de rüyada öğretilen sözlerin ta kendisiydi. Elbisesini bile yolda giyerek bir solukta Hz. Peygamber"in yanına koştu. Meseleyi anladıktan sonra, kendisinin de aynı rüyayı gördüğünü ifade etti.16 Bunun yanı sıra hadis eserlerinde yer bulan kimi rivâyetlere göre ise17 Cebrail, her ikisinden de evvel Resûl-i Ekrem"e gelerek Abdullah"ın rüyasını teyit eden bir vahiy getirmişti.18 Bir diğer rivâyete göre ise ezanın Hz. Peygamber"e İsrâ Gecesi"nde vahyedildiği nakledilmişti.19

Daha sonra inen Kur"an âyetlerinde20 ezana atıfta bulunularak öneminden bahsedilmesi, onun Kur"an tarafından da onaylandığının açık bir göstergesi olmuştur. Böylece ezanın, imkân dâhilinde olmasına rağmen, ilâhî hikmet gereği, doğrudan bir vahiy ile değil de, sahâbeyle istişare, Abdullah b. Zeyd"in ve Hz. Ömer"in rüyaları, Resûlullah"ın takriri ve Kur"an"ın tasdikiyle dindeki yerini aldığı anlaşılmaktadır. Hz. Peygamber"in (sav) gönlü huzurluydu artık; ezanı ümmetine bir şiar olarak bahşeden Allah"a hamd ederek, okunması için daha sonraları mescitte yüksek bir yer tahsis etmiş ve Bilâl"i de, “Sesi gür ve tatlıdır.” diye müezzini olarak görevlendirmişti. Tıpkı daha sonra bir yolculuk esnasında sesinin güzelliğini duyduğu Ebû Mahzûre"ye ezanı bizzat öğretip Mekke"ye müezzin tayin ettiği gibi.21 Peygamber Efendimiz, İbn Ümmü Mektûm künyesiyle meşhur olan görme engelli sahâbî Abdullah b. Zâide"yi Bilâl ile birlikte Medine"de, Sa"d b. Âiz Karaz"ı da Kubâ"da müezzin olarak görevlendirmişti. Kaynaklarda Ziyâd b. Hâris es-Sadâî"nin de zaman zaman müezzinlik yapmak üzere görevlendirildiği kaydedilmiştir.22

Rivayetlerde Allah Resûlü"nün yirmi kadar kişiye ezan okutup dinlediği ve içlerinden Ebû Mahzûre"nin sesini beğenerek ona ezanı öğrettiği nakledilmektedir.23 Bir işi en iyi yapana vermek onun sünneti idi zaten. Onun her yaptığı iş güzeldi ve güzel olan her şeye değer verirdi. Nitekim bu sebepledir ki huzura çağrıyı ilk yapacak olan kişi, sesi ve sedasıyla bilinen Habeşli Bilâl b. Rebâh olmuştu.24 Hani şu kızgın güneş altında çöl kumlarına yatırılan ve sadece "Rabbim Allah" dediği için üstüne kocaman kayalar koyulan, ama yine de imanından zerre kadar dönmeyen köle Bilâl. O şimdi Server-i Enbiyâ"nın ilk müezzini olma şerefine ermişti. Allah"a kul olmanın özgürlük demek olduğunun simgesi Bilâl için, ne yüce bir makamdı bu! Nebevî iltifatın ifadesiyle, “müezzinlerin efendisi Bilâl” olmuştu.25 Hatta bir rivayete göre, Bilâl-i Habeşî"ye ezanla ilgili kalıcı bir hatıra da bahşedilmişti. Bir gün sabah namazı için uyandırmak üzere Hz. Peygamber"in (sav) evine varmıştı. Allah Resûlü"nün hane halkı onun henüz uyanmadığını söyleyince, Bilâl, ezanın, “Hayye ale"l-felâh” tan sonrasına yüksek sesle, “es-Salâtü hayrun mine"n-nevm.” (Namaz uykudan daha hayırlıdır.) ibaresini eklemişti. Daha sonra Resûl-i Ekrem (sav) her sabah ezanında bunu söylemesini uygun görmüştü.26

Yukarıda bahsedildiği gibi Bilâl"in, ilk zamanlarda Neccâroğullarına ait bir kadının evinin damına çıkıp ezan okumasından,27 ardından da Mescid-i Nebevî"de tahsis edilen yüksek yerde ezan okumasından28 ve Hz. Peygamber"in, “Bütün Müslümanların aynı namazı aynı anda kılmaları beni memnun eder. O kadar ki, bütün evlere namaz vaktinin geldiğini ilân edecek adamlar göndermeyi bile düşündüm. Hatta bazı kişilere damların üzerine çıkıp, namaz vaktinin girdiğini ilân etmelerini emretmeyi bile kalbimden geçirdim.” 29 buyurmasından hareketle, ezanın simgesi olarak minareler inşa edilmiştir. Önce ezanın simgesi olan minareler zaman içinde İslâm"ın simge ve sembolü hâline gelmiştir. Çünkü minarenin görüldüğü yerlerin İslâm beldesi olduğu ve orada İslâm"a ve kurtuluşa çağrı yapıldığı, dolayısıyla o belde sakinlerinin yükselen minarelerden okunan ezanlar sayesinde Allah"a ve Elçisi"ne icabet ettikleri anlaşılmaktadır. Bu anlamda minareler Müslümanların göğe doğru yükselttikleri şehâdet parmaklarıdır.

Ezanın duyulmadığı yerlerde ezanın duyurulması ve kutlu mesajın o muhite ulaştırılması da yine Peygamber ve ashâbının uygulamalarındandı. Sahâbeden Ebû Saîd el-Hudrî, dağda, bayırda hayvan otlatan Abdullah Ebû Sa"saa"ya, “Görüyorum ki, sen davarı ve kırları seviyorsun. Davarların başında yahut çölde iken namaz için ezan okuyacak olduğun zaman ezanı tiz sesle oku. Zira müezzinin sesinin yetiştiği yere kadar insan, cin ve dahi ne varsa ezanı duyduğunda muhakkak kıyamet gününde müezzin lehine şehâdette bulunacaktır.” demiş ve bunu Resûlullah"tan işittiğini söylemişti.30 Yine Allah Resûlü kendisiyle vedalaşıp sefere çıkan ashâbından iki kişiye, “Yola çıktığınızda (namaz vakti geldikçe) ezan okuyup ardından kâmet getirin. Sonra büyüğünüz imam olsun. ”31 buyurarak ezanın duyulmadığı mekânlarda da ezan okunmasını istemişti.

Muhammed ümmetinin en önemli şiarlarından olan mescit32 ve kıbleden33 sonra şimdi de Yüce Allah, “şehâdetleri dinin temeli” olan ilâhî bir çağrıyı meşru kılarak, Müslümanların toplumsal kimliklerinin oluşumundaki önemli bir nimetini daha tamamlamış oldu. Böylece İslâm"ın şiarı olan ezanın nasıl okunacağı belirlenmiş ve ezan, namaz ibadetinin vazgeçilmez (müekked) bir sünneti olmuştu. İşte o zamandan beridir, başka değil sadece bu ilk hâliyle ezan, namazla birlikte İslâm"a da bir çağrı olmuş ve okunduğu her yerde Müslüman varlığının işareti hâline gelmiştir. Bunun da ötesinde ezan ve namaz Müslümanları bir araya getiren, onları birbirine bağlayan bir işleve sahip olmuştur. Allah Resûlü, “Bir köyde üç kişi bulunur da ezan okunmaz ve namaz kılınmazsa, şeytan onlara musallat olur. Sen cemaate devam et. Çünkü sürüden ayrılanı kurt kapar. ”34 buyurarak ezan ve namazın Müslümanlar üzerindeki bu etkisine işaret eder. Ezan aynı zamanda okunduğu beldenin özgürlüğünü, bağımsız kaldığını da gösterir. Bundan dolayı özgür olabilmek ve özgür kalabilmek için, ezan sesinin hiç dinmeden semalarımızda yankılanması arzusuyla Merhum Mehmet Akif"in İstiklâl Marşımızdaki şu temennisi hep dilimizdedir:

“Bu ezanlar ki şehâdetleri dinin temeli,

Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli!”