Hadis Kütüphanesi | مكتبة الحديث

Özürlülük ve İbadetler: Gücü Nispetinde Sorumlu Olmak

İnsanı yaratan Allah, onu en iyi tanıyan ve dolayısıyla onun sınırlarını en iyi bilendir.2 Ve O, her şeye kadir olduğu gibi kuluna gücünün yetmeyeceği bir vazifeyi vermeyecek kadar da âdildir. Çünkü O, Rahmân ve Rahîm"dir. Hayatın her ânında insanlara karşı şefkatli ve merhametli olan3 Yüce Yaratıcı, kullarına birtakım sorumluluklar yüklerken elbette onları donattığı özellikleri en iyi bilendir.4 Bu nedenle onlara çekemeyecekleri bir yükü asla yüklememiştir.5 Zihinsel engelli kimseleri sorumluluktan tamamen muaf tutarken, “Âmâya güçlük yoktur, topala güçlük yoktur, hastaya güçlük yoktur.” 6 âyetiyle bedensel engellilik gibi uzun süreli ya da hastalık gibi daha kısa süreli engeller nedeniyle dinin bazı gereklerini yerine getiremeyen kimseleri bu nedenle günahkâr saymayacağını bildirmiştir. Zira O, kulları için kolaylığı diler, onların zorluk çekmelerini istemez7 ve “Rabbim, bize çekemeyeceğimiz yükü yükleme!” 8 diye dua eden kullarına icabet eder.

Hastalık, insanı zayıf düşüren bir durum olduğu için İslâm dini bunu bir mazeret kabul etmiş ve hastaların ibadetlerini yerine getirmeleri için bazı kolaylıklar sunmuştur. Peygamberimiz (sav) sağlık problemleri olan kimselerin durumunu mutlaka dikkate almış, kişinin ibadetleri yerine getirmek için sağlığını düşünmeksizin canını tehlikeye atacak derecede kendini zorlamasına müsaade etmemiştir. Nitekim Resûlullah (sav) gusletmesi gereken yaralı durumdaki birinin yarasının üzerine meshetmek suretiyle vücudunun geri kalan kısmını yıkamasının yeterli olacağını söylemiştir.9

Hz. Peygamber, kendisine gelerek hasta olduğunu bildiren ve bu durumda ibadetlerini nasıl eda edeceğini soran kimselere hem bedenlerini zorlamayacak hem de ibadetlerini aksatmayacak şekilde yol göstermiştir. Sahâbeden basur hastalığına yakalanan İmrân b. Husayn"ın namazlarını nasıl kılacağını sorması üzerine, “Namazı ayakta kıl, buna gücün yetmezse oturarak kıl, buna da gücün yetmezse yan üstü yatarak kıl.” buyurmuştur.10 Kendisi de hastalandığı zamanlarda ruhsatı tercih ederek insanlara bu konuda örneklik etmiştir. Bu doğrultuda, attan düşerek sağ yanını incittiğinde oturarak imamlık yapmış,11 vefatıyla sonuçlanan hastalığında namazlarının çoğunu oturarak kılmış12 ve ashâbına da oturarak imamlık yapmıştır.13 Ayrıca imamlık yapan kimselere namaz kıldırırken cemaat içinde hasta, yaşlı ve zayıf kimseler olabileceğini hatırlatarak namazı çok uzun tutmamalarını öğütlemiştir.14

Hastalara abdest ve namaz konularında olduğu gibi oruç ibadetinde de rahatlatıcı çözümler sunulmuştur. Kur"ân-ı Kerîm"de, “Sizden Ramazan ayını idrak edenler onda oruç tutsun. Kim o anda hasta veya yolcu olursa (tutamadığı günler sayısınca) başka günlerde kaza etsin. Allah sizin için kolaylık ister, zorluk istemez.”15 âyetiyle Ramazan ayında hasta olup da oruç tutamayanların sonradan tutabileceği belirtilmiş, iyileşme şansı olmayan kimseler için de oruç yerine “fidye” verme kolaylığı sağlanmıştır.16

İslâm dininde bedenen sağlıklı olmayı gerektiren hac ibadetinin yerine getirilmesi de mazeret sahibi kimseler için kolaylaştırılmıştır. Hz. Peygamber, rahatsızlığından dolayı hacda zorlanan Ümmü Seleme"ye insanların arkalarından giderek binek üzerinde tavaf edebileceğini söylemiş,17 haccın farz olduğu sıralarda babası yaşlılıktan dolayı âciz düşmüş bir kadına da babasının yerine vekâleten hac yapabileceğini bildirmiştir.18 Ayrıca, “Haccı ve umreyi Allah için tam yapın. Eğer (bunlardan) alıkonursanız kolayınıza gelen kurbanı gönderin. Kurban yerine varıncaya kadar başlarınızı tıraş etmeyin. Sizden her kim hasta olursa yahut başından bir rahatsızlığı varsa; oruç, sadaka, kurban cinsinden biri üzere fidye gerekir.” 19 âyetiyle, bir rahatsızlığı nedeniyle hacda bazı görevlerini yerine getiremeyen kimselerin oruç tutmak, sadaka vermek ya da kurban kesmek suretiyle bu eksikliklerini giderebilecekleri ifade edilmiştir. Medine"den haccetmek üzere yola çıkan Hz. Peygamber ve ashâbı Mekke"ye altı mil uzaklıktaki Serif mevkiine geldiklerinde Hz. Âişe âdet görmüş ve hac vazifesini yapamayacağı düşüncesiyle ağlamaya başlamıştı. Onun bu durumunu gören Allah Resûlü, bunun Allah tarafından belirlenen bir yazgı olduğunu söyleyerek onu teselli etmiş ve Kâbe"yi tavaf dışında hacıların yaptığı tüm uygulamaları yapabileceğini söylemiştir.20 İslâm, ibadetlerde hanımların özel durumlarını göz önünde tutmuştur. Hanım sahâbîlerin uygulamalarına ve müminlerin annesi Hz. Âişe"nin ifadelerine göre, âdetli hanımlar namaz ve oruç ibadetlerini yerine getirmezler. Âdet hâlinde tutulmayan oruçların daha sonra tamamlanması gerekli görülürken, kılınmayan namazların ise kaza edilmesi istenmemiştir.21 Loğusalık hâlinde olan kadınlar da aynı şekilde muamele görmüş,22 anne ve bebek sağlığı düşünülerek hamile ve emziren hanımlara oruç tutmama ruhsatı verilmiş,23 tutamadıkları oruçları daha sonra tutmalarına müsaade edilmiştir. Hanımların özel durumlarıyla alâkalı bu tür ruhsatlar Hz. Peygamber"in talimatları doğrultusunda “dinde kolaylık” prensibi göz önünde bulundurularak uygulanagelmiştir.

Hz. Peygamber"e gelerek devamlı kanaması olduğunu, ibadetler hususunda nasıl davranması gerektiğini soran Ebû Hubeyş"in kızı Fâtıma"ya Allah Resûlü, “Normalde âdet gördüğün günler gelince namaz kılmayı terk et. Sonra yıkan ve namaza başla.” 24 diyerek yol göstermiştir. Fıkıhta “istihâze” diye bilinen devamlı kanama hâli, kadınların maruz kaldığı bir rahatsızlık durumu olup âdetten farklıdır. Hz. Peygamber bunun bir damar kanaması olduğunu söyleyerek25 böyle bir rahatsızlığı olan kişinin her namaz vakti için ayrıca abdest almak suretiyle sağlıklı bir insanın yaptığı namaz ve oruç26 gibi tüm ibadetlerini yerine getirebileceğini belirtmiştir. Dolayısıyla âdet günleri sona erdiği hâlde kanaması bitmeyen bir kadın, âdetinin bitiminde mutlaka gusül abdesti almalıdır.27 Özür kanaması gören kadının eşiyle birlikte olmasına da müsaade edilmiştir.28 Böyle özrü olan bir hanımın Kur"an okuması, mescide girmesi ve tavaf etmesi de bu müsaade kapsamındadır.29 Devam eden burun kanaması ve idrar tutamama gibi abdeste mâni olan bir durumun sürekliliği söz konusu olduğunda da aynı hüküm geçerlidir.

Bedensel engellilik, hastalık, yolculuk ve yaşlılık gibi durumların dışında çeşitli hâricî etkenlerden doğabilecek mazeretler de ibadetlerin edasında dikkate alınmıştır. Elverişsiz doğa şartları, düşman korkusu, vahşi hayvan tehlikesi veya esaret gibi durumlarda inananlara kolaylık sağlanmıştır. Allah Resûlü"nün hayatında bunun örneklerini görmek mümkündür. Örneğin Hz. Peygamber ve ashâbı bir yolculuk esnasında dar bir vadiden geçiyorlardı. Bardaktan boşanırcasına yağan yağmurun neden olduğu çamurla kısa sürede her yer bataklığa dönüşmüştü. Kimse bineğinden inemiyordu. Derken namaz vakti geldi. Müezzin ezan okuyunca Allah Resûlü bineğiyle cemaatin önüne geçerek binekten inmeden namaz kıldırdı. Secdelerde rükûlardan daha fazla eğildiği göze çarpıyordu.30 Bu şekilde hava şartlarını göz önünde bulundurarak hareket eden Hz. Peygamber, bir sabah namazında aşırı soğuk olduğu için ashâba cemaate katılmayabileceklerini duyurmuş;31 sefere çıktığı zamanlarda hava yağmurlu, soğuk veya rüzgârlı ise ashâbına cemaate gelmemelerini, namazlarını bulundukları yerlerde kılmalarını emretmiştir.32 Ayrıca bir seriyyeye gönderdiği sahâbîlerin, dönüşlerinde kendisine gelerek aşırı soğuk sebebiyle maruz kaldıkları sıkıntılardan şikâyet etmeleri üzerine, sarık ve mestler üzerine meshedebileceklerini bildirmiştir.33 Sıcağın çok şiddetli olduğu bir günde de öğle ezanını okumaya hazırlanan müezzine engel olarak serinliği beklemesini istemiş ve “Sıcak şiddetli olduğunda namazı serinliğe bırakınız.” buyurmuştur.34

Dinimizde her ne kadar mazereti olan kimseye büyük kolaylıklar sağlanmışsa da kişinin bunlardan faydalanmadan önce vicdanına danışarak mazeretinin kendisini ne derece etkilediğini sorması ve böylece bir iç değerlendirme yapması gerekir. Zira mazeretinin durumunu ancak kendisi en iyi şekilde takdir edebilir. Hayatî tehlike ya da sağlığın kötüleşmesi gibi ciddi gelişmeler yaşanmayacaksa ibadeti mümkün olduğunca normal şartlarına göre eda etmek ve verilen ruhsatları suistimal etmemek önemlidir. Bu tutum, ilmi, gizli ve aşikâr her şeyi kuşatan Yüce Yaratan"a35 karşı samimi duruşun bir ifadesidir. Çünkü kulluk bilincine erişen bir Müslüman, Rabbine karşı olan tüm görevlerini, O"nun rızasını kazanma arzusuyla ve gücü nispetinde en güzel şekilde yerine getirir. Bu nedenle Resûlullah, âmâ oluşu, evinin mescide uzaklığı ve kendisini mescide getirecek birinin bulunmayışı sebebiyle namazlarını evde kılmak için izin isteyen İbn Ümmü Mektûm"a, “Ezan sesini duyuyor musun?” diye sormuş, “Evet” cevabını alınca cemaate katılmaması için kendisine ruhsat veremeyeceğini söylemiştir.36

İslâm kolaylık dinidir. Bu özelliği sayesinde her zamana ve her mekâna hitap edebilmektedir. Kişiler birtakım ibadetleri yerine getirmekle yükümlü tutulurken, hayatın gerçekleri göz ardı edilmemiş, her özel durum için mutlaka bir alternatif sunularak dinin işlevselliği korunmuştur. Meselâ, suyun olmadığı yerde teyemmüm vardır,37 ayakların yıkanmasında zorluk bulunan yerde mestlerin üzerine mesh ve yaralarda sargının üzerine mesh vardır,38 zor durumlarda, yapılması esas olan azimetlerle beraber, ruhsatlar vardır. Ve Allah Resûlü, “Allah, yasaklarının işlenmesinden nasıl hoşlanmazsa, (tanıdığı) ruhsatların uygulanmasından da o kadar hoşnut olur.” 39 buyurur. Zaruret durumları için özel hükümler konulmuştur. Örneğin açlıktan ölmek üzere olan kişinin, başka imkânı yoksa aslen haram olan domuz etini ölmeyecek kadar yemesinde sakınca yoktur.40

Sevgili eşi Hz. Âişe"nin, “Resûlullah iki şey arasında tercih yapmak zorunda kaldığında kolay olanını tercih ederdi.”41 sözleriyle belirttiği üzere, hayatı zorlaştırmak yerine dinen bir sakıncası olmadığı sürece kolaylıktan yana olan Allah Resûlü"nün, her namazdan önce dişleri temizlemek42 ve her namaz için abdest almak43 gibi ümmetine ağır geleceğini düşündüğü bazı işlerin yapılmasını emretmekten kaçındığı bilinmektedir. Bir gün ashâbına yatsı namazını vakit iyice ilerlemişken kıldıran Resûlullah şu sözleri söylemiştir: “Eğer zayıfın zayıflığı, hastanın hastalığı ve ihtiyaç sahibinin ihtiyaç hâli olmasaydı bu namazı (sürekli) gece yarısına kadar geciktirirdim.” 44

Diğer taraftan Allah emretmediği hâlde birtakım şeyleri kendilerine âdet edinerek sonunda bunların bir mecburiyet hâline gelmesine yani farz kılınmasına yol açan, dolayısıyla kendi kendilerine zorluk çıkaran geçmiş kavimlerin45 bu hâllerine dikkat çeken Hz. Peygamber,46 ümmetinin de aynı hataya düşeceğinden endişe etmiştir. Bu nedenle Duhâ namazını kılmak gibi yapmaktan zevk duyduğu bazı ibadetleri bazen bilerek terk etmiş47 ve kendisi gibi gece namazı kılmak isteyen sahâbîlere de şöyle öğüt vermiştir: “Gücünüzün yeteceği kadar işi (ibadeti) üzerinize alın. Çünkü sizler (ibadetten) usanıp bıkarsınız da Allah (sevap vermekten) bıkmaz. Allah katında amellerin en hayırlısı az da olsa devamlı olandır.” 48 Ashâbından herhangi birini bir göreve gönderdiği zaman onlara, “Müjdeleyin nefret ettirmeyin; kolaylaştırın zorlaştırmayın.” 49 tavsiyesinde bulunan Rahmet Peygamberi, şu uyarısıyla bütün çağlara seslenmiştir: “Din kolaydır. Bir kişi takatinin üstünde ibadete kalkışırsa din karşısında âciz kalır. Bunun için aşırıya kaçmayın, dosdoğru yolu tutun ve (salih amellerden alacağınız mükâfattan ötürü) sevinin.” 50

Adak: Söze Vefa

Büvâne"de koyun kesmeyi adayan Kerdem, aslında bu vaadini yerine getirecekti, ancak adakta sözü geçen Büvâne, Kureyş"e ait bir putun bulunduğu bir yerdi. Kureyşliler orada saçlarını tıraş ederek kurbanlar kesmekte, yılda bir kez toplanıp törenler yapmaktaydı.2 Dolayısıyla zihinlerdeki bütün hatıralarıyla şirki çağrıştıran bu özel yerde, kendisine bahşettiği nimete şükretme düşüncesiyle Allah için bir ibadet yerine getirilebilir miydi? İşte Kerdem"in zihnini bu soru meşgul etmekteydi.

Kıyamete kadar söz konusu kaygıyı taşıyacak olan ümmetine mesaj niteliğindeki cevap, çözümü içinde barındıran bir soruyla birlikte geldi. “Orada herhangi bir put var mı? ” diye sordu Hz. Peygamber. Kerdem, Büvâne"nin şirk emarelerinden temizlendiğini dikkate alarak “Hayır” diye cevap verdi. Bunun üzerine Hz. Peygamber (sav), “O hâlde Allah"a olan adağını yerine getir.” buyurdu. Meymûne olayın gerisini şöyle anlatmaktadır:

“Daha sonra babam adamış olduğu koyunları toplayıp kesmeye başladı. Ancak bir koyun elinden kurtulup kaçtı. Babam onu ararken bir taraftan da, "Allah"ım adağımı yerine getirmeyi nasip et!" diye yalvarıyordu. Sonunda kaçan koyunu yakalayıp onu da kesti.”3

Câhiliyeden yeni kurtulan, alışkanlıkların ve mekânların hâlâ eski inanç ve ibadetleri çağrıştırdığı bir yer ve zamanda Müslümanlar, adağın meşruiyeti, yeri ve zamanı gibi hususlarda kaygı duymaktaydılar. Bir taraftan Yüce Yaratıcı"ya verdikleri sözleri yerine getirmeye çalışırken, diğer taraftan Hz. Peygamber"e sormak suretiyle tevhide aykırı davranışlardan uzak durmaya çalışmaktaydılar. Bu özel durumun dikkatlerden uzak tutulmaması gerektiğini düşünen Sevgili Peygamberimiz, adağın Allah"tan başkası için olup olmadığını sorgulamak suretiyle ümmetinin dikkatlerini, İslâm"ın vazgeçilmez esasına çekmekteydi. Meselâ, câhiliye döneminde kurban kesilen yeri göstermek suretiyle, orada kurban kesmeyi adadığını, şimdi ne yapması gerektiğini soran bir kadına da Hz. Peygamber, “Herhangi bir put için mi?” diye sormuştu. “Hayır” cevabını aldığında, “Öyleyse adağını yerine getir.” 4 demek suretiyle, adağı meşrulaştıran ana ilkeye, yani Allah"tan başkası için olmaması gerektiğine dikkat çekmişti.

Yüce Rabbimiz,5 verilen söz gereği adakların yerine getirilmesini emretmektedir.6 Öyle ki, câhiliye döneminde yapılmış bir adak bile olsa, Allah"tan başkası için olmadığı sürece, yerine getirilmesi istenilmektedir. Nitekim Huneyn Seferi"nden dönerken Hz. Ömer, câhiliye döneminden bir günlük itikâf adağı bulunduğunu ve ne yapması gerektiğini sorduğunda Allah Resûlü, “Adağını yerine getir.” buyurmuştu. Bunun üzerine Hattâb oğlu Ömer, Mescid-i Harâm"da bir gece itikâfa girmek suretiyle Yüce Rabbine verdiği sözün gereğini yapmıştı.7

Hz. Peygamber, Yüce Yaratıcı"ya verilen bir söz olması nedeniyle, adağını yerine getirmeden vefat eden Müslümanların dahi adaklarının gereğinin yapılmasını istemekteydi. Nitekim bir hanım, deniz yolculuğu yaparken Allah"ın kendisini sağ salim karaya çıkarması durumunda oruç tutmayı nezretmiş, ancak bu adağını yerine getiremeden vefat etmişti. Ne yapılması gerektiğini merak eden kızı ya da kız kardeşi gelip durumu anlatınca Hz. Peygamber ona, ölenin yerine oruç tutmasını tavsiye etmişti.8 Hacca gitmeyi nezreden, ancak ömrü vefa etmediği için bunu yerine getiremeyen bir hanımın kardeşi de Allah Resûlü"ne gelerek ne yapması gerektiğini öğrenmek istemişti. Sevgili Peygamberimiz ona, “Kardeşinin bir borcu olsaydı onu öder miydin?” diye sormuş ve “Evet” cevabını almıştı. Bunun üzerine, “O hâlde Allah"a borcunuzu ödeyin. Çünkü Allah vefa gösterilmeye daha lâyıktır.” buyurmuştu.9

Bütün yükümlülüklerde olduğu gibi, Allah Resûlü, yerine getirilmesini emrettiği adaklarda da “yapabilme gücünü” esas almaktaydı. Ensardan Ebû Zer el-Gıfârî"nin eşi Ümmü Zer ile Peygamberimizin devesi Adbâ bir savaşta düşmanın eline geçmişti. Ümmü Zer prangaya vurulmuş bir hâldeydi. Her nasılsa, bir gece ahali hayvanlarını evlerinin önüne salarken kadın bağından kurtulmayı başardı ve develerin yanına kadar ulaştı. Fakat o, bir devenin yanına varır varmaz deve böğürüyor, o da irkilip diğerine  yöneliyordu. Sonunda Adbâ adlı devenin yanına geldiğinde o böğürmedi. Râvinin dediğine göre, zaten bu deve uysal bir hayvandı. Ümmü Zer deveye atlayıp onu sürdü ve hızla oradan uzaklaştı. Onun kaçtığını fark eden eşkiya grubu, peşine düştülerse de, yarışlarda derece yapan Adbâ"ya yetişemediler. Sonunda Adbâ sayesinde Ümmü Zer Medine"ye sağ salim ulaştı. Ümmü Zer, “Allah bu devenin sırtında beni sağ salim yurduma kavuşturursa deveyi kurban edeceğim.” diye adak adamıştı. Medine"ye ulaştığında onu gören halk, “(Bu deve) Adbâ"dır ve Allah Resûlü"nün devesidir.” diye Ümmü Zerr"i uyardılar. Fakat o, deveyi kurban etmeye yemin ettiğini anlattı. Ahali, Efendimize gelerek durumu bildirdi. Allah"ın Resûlü buyurdular ki: “Fesübhânallâh! Adbâ"yı ne de kötü ödüllendirmiş! Allah onu devenin sırtında sağ salim ulaştırırsa deveyi kesecekmiş! Halbuki işlenmesi günaha yol açacak adağın da, başkasının malıyla yapılacak adağın da yerine getirilmesi uygun değildir. Allah"a isyan yolunda adak olmaz!” 10

Bu ifadeleriyle Allah Resûlü, yapılan adakla, adanan şeyin imkân dâhilinde olması arasında bir ilişki kurmuştu. Dolayısıyla Hz. Peygamber"e ait olan Adbâ"yı, sahibi olmadığı için Ümmü Zer adak olarak kurban edemeyecekti. Ancak yapılan bir vaad, verilen bir söz yani ortada bir adak vardı. Bunun bedelinin de ödenmesi gerekmekteydi. İşte bu noktada Rahmet Peygamberi yerine getirilmesi mümkün olmayan adaklardan doğan sorumluluğun, kefaretle ortadan kalkacağını belirtmek suretiyle11 çözüm yolunu göstermişti. Allah Resûlü, yerine getirilemeyen adağı, gereği yapılamayan yemin gibi düşünmüş ve ikisinin kefaretinin de aynı olduğuna hükmetmişti.12

“Her kim Allah"a itaat etmeyi adarsa, Allah"a itaat etsin. Her kim de Allah"a karşı isyan etmeyi adarsa, sakın Allah"a isyan etmesin!” 13 buyuran Hz. Peygamber, aslen günah olan bir şeyi kastederek adak yapılamayacağını; yapılsa bile bunun yerine getirilmemesi gerektiğini açık bir şekilde beyan etmişti. Nitekim oğlunu kurban etmeyi adadığını söyleyen birine İbn Abbâs, “Bunu yapma, onun yerine yemin kefareti öde.” diyerek yol göstermişti.14

Dünyalık birtakım kazançlara yönelik bir pazarlığa dönüştürülmediği sürece yerine getirilmesi gerekli bir borç olarak görülen adaklarda, insanın duygusal yönünü de göz önünde bulunduran Hz. Peygamber, onun gücünü dikkate alarak, hem meşruiyet ve hem de nitelik açısından birtakım düzenlemeler yapmıştır.

Resûl-i Ekrem, can, mal ve sağlık gibi temel prensipler açısından korunması zorunlu olan değerlere zarar verecek bir şekle büründüğünde,  adağın şekline de müdahale etmiştir. Hutbe okurken, dışarıda güneşin altında ve ayakta duran birini gören Peygamber Efendimiz bunun sebebini merak edip sorduğunda, cemaatten birileri, "İsmi, Ebû İsrâil olan bu şahsın, oturmadan, gölgelenmeden ve ayakta durarak oruç tutmayı adadığını" söyleyince, “Söyleyin ona otursun, gölgelensin, konuşsun; adadığı orucunu da tamamlasın.” buyurmuştur.15 Yine oğullarının kolları arasında, onlara dayanarak yürümeye çalışan yaşlı bir adamı gördüğünde de Hz. Peygamber onun durumunu sormuştur. Hacca yürüyerek gitmeyi adadığını söylediklerinde, “Bu adamın kendine azap etmesine Yüce Allah"ın ihtiyacı yoktur!” demiş ve ona bir hayvana binmesini emretmiştir.16

Ukbe b. Âmir"in kız kardeşi de, korumasız bir şekilde güneşin altında yürüyerek hacca gitmeyi adamış ancak yolculuk ağır gelince Hz. Peygamber"e ne yapması gerektiğini sorması için Ukbe"yi göndermiştir. Kız kardeşinin durumunu anlatan Ukbe"ye Hz. Peygamber, “Yürüsün ama yorulunca da bir hayvana binsin!” diyerek güç yetirilemeyen unsurları terk etmek suretiyle adağın yerine getirilmesini önermiştir.17

Söz konusu rivayetlerdeki adakla, hac yolculuğunu yürüyerek yapma amaçlanmıştır. Allah Resûlü, bu ibadetle kendini yükümlü kılan sahâbîlerin, ulaşım vasıtası kullanarak da olsa adaklarını yerine getirmelerini talep etmiştir. Ancak adağın içindeki şekle yönelik vurgular, insanlara meşakkat veriyorsa, insana verilen değer gereği, bunların normalleştirilmesi istenmiştir. Nitekim hadîs-i şerîflerde bunun açık örnekleri görülmektedir. Bununla birlikte ağızdan çıkan her sözün bir bedeli olduğu düşünülerek, bunun için kefaret ödenmesi de uygun görülmüştür. Bu nedenle, herkes için olmasa bile, ekonomik gücü yerinde olan Ukbe"nin kız kardeşine bir deve veya sığır kesmesi tavsiye edilmiştir.18

Hz. Peygamber, nezredilen şey ibadet türünden olmasa bile, adak yapana saygı göstermek ve verilen sözün yerine getirilmesini sağlamak için, ona izin vermiştir. Nitekim Allah"ın Resûlü (sav), çıktığı bir savaştan dönünce siyah bir cariye gelmiş ve “Ey Allah"ın Resûlü! Allah seni sağ salim bu savaştan döndürürse senin huzurunda def çalıp şarkı söylemeyi adamıştım, ne dersiniz?” diye sormuştu. Efendimiz (sav), “Eğer adamış isen çal, aksi takdirde gerek yok.” buyurmuş, bunun üzerine cariye nezrettiği gibi def çalmaya başlamıştır.19

Ümit, korku, beklenti veya şükran gibi duyguların yoğun olduğu anlarda, Yüce Yaratıcı"ya dönerek yapılan vaadlerin arzu edildiği gibi çıkmaması durumunda ne yapılacaktı? Meselâ, İmrân"ın hamile olan karısı Hanne, erkek çocuk beklentisiyle şöyle demişti: “Rabbim! Karnımdaki çocuğu sırf sana hizmet etmesi için adadım. Onu benden kabul et. Şüphesiz (niyazımı) hakkıyla işiten ve (niyetimi) bilen sensin.” Ancak beklediğinin aksine doğan çocuk kız doğmuştu. Hanne, “Onu kız doğurdum; oysa erkek kız gibi değildir.” diyerek şaşkınlığını dile getirmişti. Ona “Meryem” adını vererek, hem kendisini ve hem de soyunu Yüce Yaratıcı"nın korumasına bırakmıştı. Rabbi de Meryem"i güzelce kabul etmiş ve onu Hz. Zekeriya"nın himayesinde yetiştirmişti.20 Böylece Hz. Meryem, annesinin adağı sonucu mabette ilim ve ibadet ile büyümüştü.

Çok arzu edilen, heyecanla beklenen bazı şeylerin gerçekleşmesi veya korkulanların olmaması için kudret sahibi Allah"a dönerek dua etmek kulluğun bir gereğidir. Zira O"ndan başka sığınılacak veya talepte bulunulabilecek bir makam, bir merci bulunmamaktadır. Kul, beklentisinin gerçekleşmesi durumunda bazen belli adaklarda bulunur. İstenilenin gerçekleşmesi hâlinde, şükran nişanesi olarak anılan adağın yerine getirilmesi gerekir. Zira hem âyetlerde hem de hadislerde, yapılan adakların yerine getirilmesi talep edilmektedir. Yüce Allah adanan adakların yerine getirilmesini emrederken,21 cennetten fışkıran pınarlardan içen iyilerin kıyamet gününden korkarak adaklarını yerine getiren kimseler oldukları beyan edilmektedir.22 Resûl-i Ekrem,“Gücünün yettiği bir şeyi adayan, onu yerine getirsin!” 23 buyurarak bu konunun önemini vurgulamıştır.,

Ancak âciz kalınan durumlarda insanın bir ümit kapısı ve sığınak olarak gördüğü makama adakta bulunması, kolay yoldan dünyalık bazı şeyleri elde etmenin aracı hâline dönüştürülmeye de müsait gözükmektedir. Bunu dikkate alan Allah Resûlü, “Adakta bulunmayın. Zira o takdir olunan hiçbir şeyi değiştirmez. Sadece onunla cimrinin elinden malı çıkarılır.” 24 buyurmak suretiyle İslâm inancının esaslarından biri olan kadere ve onun adakla ilişkisine atıfta bulunmuştur. Bir başka rivayette ise,“Adak, Allah"ın takdir etmediği bir şeyi insana yaklaştırmaz. Ancak nezr(ettiği husustaki iş) kadere uygun düşer (ve gerçekleşir) de böylece cimrinin elinden istemediği hâlde malı çıkarılır.” buyurmuştur.25 Bu bağlamda, adağın herhangi bir şeyi takdir edilenden ne öne çekeceği ne de geriye bırakacağı vurgulanarak26 zihinlerdeki adak algısı netleştirilmiştir.

Adakların, kaderi değiştirmeyeceğine vurgu yapılmaktadır. Rivayetlerde yer alan, "istemediği hâlde cimrinin elinden malı çıkarılır." ifadesi de buna işaret etmektedir. Bu nedenle, “hastam iyileşirse”, “yitiğimi bulursam”, “Allah beni bu beladan kurtarırsa” ya da “şu nimetleri bana verirse” şeklindeki dünyalık birtakım taleplerle yapılan adaklar hoş karşılanmamıştır. Gereğini yerine getirmeksizin taleplerde bulunan ve kısa yoldan birtakım dünyalık menfaatler temin etmeyi arzulayan insanların yöneldiği adak türünün de bu olduğu görülmektedir. Kulluk bilinciyle yapılan adağın geri planda kalmasına neden olan bu adak tarzını, bazı sahâbîler de uygun görmemişlerdir.27

Ka"b kabilesinden Mes"ûd b. Amr, Abdullah b. Ömer"e gelip şöyle demişti: “Oğlum Fars (İran) diyarında Ömer b. Ubeydullah"ın yanında görev yapıyordu. O sırada Basra"da insanları kırıp geçiren bir veba salgını görüldü. Ben bunu duyunca, "Allah sağ salim oğlumu geri getirirse Kâbe"ye yürüyerek gideceğim." diye adak adadım. Ne var ki, oğlum hasta döndü ve çok geçmeden de öldü. Şimdi ben ne yapmalıyım?” Bu soruyu işiten İbn Ömer, “Siz adak adamadan nehyedilmediniz mi?! Resûlullah (sav), "Adak, kaderin önüne geçip bir şeyin olmasını sağlamayacağı gibi, olacağı da ertelemez. Ancak adak sebebiyle cimriden mal çıkarılır." buyurdu ya! (Madem ki adadın, şu hâlde) adağını yerine getir!” dedi.28

Bu yaklaşım genel anlamda adak adamaya karşı çıkmaktan ziyade, meşru bir ibadet aracının, farklı amaçlarla kullanılmasına bir tepkidir. Netice itibariyle adaklar, Yüce Allah tarafından kullarına yüklenmediği hâlde, kulların Yaratıcılarına verdikleri yükümlülük gerektiren özel sözlerdir. Bu nedenle adak adarken kişi, sahip olmadığı bir şeyi, gücünün yetmeyeceği bir işi, dinen meşru olmayan bir hususu adak konusu yapmamalıdır. Zira Peygamber Efendimizin ifadesiyle, “Yüce Allah"ın rızasını kazandıracak şeylerin dışında adak yapılmaz.” 29 Sorumsuzca adanan ve gerek maddî gerekse mânevî açıdan güç yetirilemeyecek adaklar, sahibini sorumluluk altına sokmaktan başka bir işe yaramayacaktır. Rabbimizin rızasını kazanma düşüncesiyle, şükür kabilinden yapılan adakların mutlaka yerine getirilmesi; günaha sevk edecek adakların ise terk edilmesi gerekmektedir.