Hadis Kütüphanesi | مكتبة الحديث

Ad Koyma: Evlâdın Anne Baba Üzerindeki Hakkı

Peygamber Efendimizin ilâhî vahyi yaymaya başladığı Arap toplumlarında da inanç, kültür ve yaşam tarzlarını yansıtacak şekilde isimler kullanılıyordu. Asıl isimlerin yanında, genellikle “Ebû” (babası) veya “Ümmü” (annesi) kelimeleriyle başlayan “künye”; ikinci isim olarak kullanılıp övgü, yergi, karakter, fizikî özellik, unvan anlamı taşıyan “lakap” ve bağlı olunan kabile ve memleketi tanıtmaya yönelik “nesep”şeklinde isimlendirme biçimleri vardı.

Kur"ân-ı Kerîm"in açıkça belirttiği üzere, ilk insan Hz. Âdem"e isimleri öğreten bizzat Allah Teâlâ"dır.3 Kendisine öğretilen isimler ve kavramlar sayesinde ilk insan Hz. Âdem"den başlayarak, insanoğlu, dünyayı mâmur etmeye ve yaşanabilir bir mekân hâline getirmeye başladı. Zaman içinde insanlar, dinî, coğrafî, kültürel vb. nedenlere dayanarak çocuklarına ve bütün varlıklara isimler vermeye devam ettiler. Kültürleri oluşturan unsurların başında gelen dil, Hz. Âdem"den beri ortak düşünebilmenin aracı olagelmiştir. Toplumları ayakta tutan ana unsur, toplum bireylerinin ortak değerlere ve ortak düşünebilme yetisine sahip olmalarıdır. Dili oluşturan kavram ve isimler ise içinde bulundukları kültürlerin ürünüdürler. Ancak bu etki karşılıklıdır. Bir taraftan isimler kültüre ait unsurları barındırırken diğer taraftan da kendine özgü bir kültür yeni isimler ve yeni kavramlarla oluşturulur. Bu şekilde isimler, kültürlerin nesiller boyu aktarılmasını sağlayan birer araç olduğu için Hz. Peygamber isim, künye, lakap ve nesep şeklindeki isimlendirme şekillerini korumuş ancak câhiliye inanç ve kültürünü yansıtan isimlerin yerine tevhid inancını ve oluşturduğu ahlâkî yapıyı yansıtan yeni isimler kullanmış ve ashâbını da bu şekilde yönlendirmişti.

Allah"ın Resûlü Allah"a kulluğu çağrıştıran isimleri tavsiye etmiştir. Bu yüzden, “Allah"ın en çok sevdiği isimleriniz Abdullah ve Abdurrahman"dır.” 4 buyurmuş, Medine"ye hicretten sonra doğan ilk çocuğa5 “Abdullah” ismini vermiş,6 zaman içinde sahâbe arasında en çok yaygınlaşan isim de Abdullah olmuştur. Peygamber Efendimiz, “abd” (kul) ile başlayan isimleri kastederek, “Kulluğu ifade eden isimler, Allah katında en sevimli olanlardır.” 7 buyurmuştur. “Gözetip koruyan” anlamına gelen ve Allah"a ait bir isim olan Kayyûm adlı bir adamın adını, Abdülkayyûm (Kayyûm"un kulu) şeklinde değiştirmiştir.8 Yine rivayet edildiğine göre, Abdurrahman b. Avf"ın Müslüman olmadan önceki ismi Abdü Amr iken Allah Resûlü onun adını da değiştirmişti.9 Nitekim Kur"ân-ı Kerîm"de de “Allah"ın kulu”10 ve “Rahmân"ın kulları”11 şeklinde kullanımlar yer almaktadır.

Peygamber Efendimiz “abd” (kul) ile başlayan isimlerin verilmesini istediği gibi hakkı ve adaleti yaymak üzere gönderilen peygamber isimlerini de tercih ediyordu. Oğlu İbrâhim doğduğunda, “Bu gece bir oğlum doğdu; ona atam İbrâhim"in adını verdim.” buyurmuştu.12 Abdullah b. Selâm"ın oğlunu kucağına almış, başını okşamış ve ona bereket için dua ederek Hz. Yusuf"un güzel ismini vermişti.13

Peygamberlerin içinde ismi verilmesi gerekenlerin başında Kutlu Nebî"nin Muhammed ve Ahmed isimleri gelmekteydi. Nitekim o da (sav), “Benim adımı koyun fakat künyemi kullanmayın.” 14 buyurarak isminin kullanılmasına izin vermişti. Künyesinin kullanılmasını istememesinin nedeni ise karışıklığı önlemeye yönelikti. Bir keresinde bir adam arkadaşına “Ebu"l-Kâsım!” diye seslenmiş, Peygamber Efendimiz de künyesini duyunca dönüp ona bakmıştı. Kendisine seslenilmediğini anlayınca isminin çocuklara konulabileceğini, ancak künyesinin kullanılmamasını söylemişti.15 Bir başka münasebette de ismini alanların künyesini almamasını, künyesini alanların ise ismini almamasını istemişti.16 Ancak Hz. Ali"nin “Resûlullah"a (sav), "Eğer senden sonra bir çocuğum dünyaya gelirse ona hem senin ismini hem de künyeni vereceğim," dedim. O da "Evet (koyabilirsin)." buyurdu.”17 şeklindeki sözlerinden, bir müddet sonra hem isminin hem de künyesinin kullanılmasına müsaade ettiği anlaşılmaktadır. Zira Allah Resûlü"nün Talha b. Ubeydullah"ın oğlunu meşhur künyelerinden biri olan Ebu"l-Kâsım ile isimlendirdiği de rivayet edilmiştir.18

Diğer yandan peygamber isimlerinin yanı sıra salih insanların isimlerinin çocuklara verilmesinin de Resûlullah tarafından uygun görüldüğü anlaşılmaktadır. Muğîre b. Şu"be, Resûlullah"ın (sav) onu Necrân bölgesine gönderdiğini anlatır. Necrânlılar ona, “Sizler Kur"an"da, "Ey Harun"un kız kardeşi" 19 diye okumuyor musunuz? Oysa Musa ile İsa arasında çok zaman geçmemiş midir?” şeklinde bir soru yöneltince onlara nasıl cevap vereceğini bilemez ve durumu Resûlullah"a (sav) anlatır. Allah Resûlü, “Kendilerinden önce geçen peygamberlerin ve salih insanların isimlerini kullandıklarını haber verseydin ya!” cevabını verir.20 Peygamber ve salih insanların isimlerini vermek, sahâbe arasında da devam etmiştir. Zübeyr b. Avvâm, “Talha (b. Ubeydullah) çocuklarına peygamber isimlerini koydu. Ben de şehid olmaları temennisiyle, çocuklarıma şehidlerin isimlerini koyacağım.” demiştir. Nitekim o, doğan dokuz çocuğuna şehid sahâbîlerin isimleri olan Abdullah, Münzir, Urve, Hamza, Ca"fer, Mus"ab, Ubeyde, Hâlid ve Amr isimlerini vermiştir.21

Peygamber Efendimizin güzel anlamlar ifade eden, zihinde olumlu çağrışımlar bırakan isimleri de tavsiye ettiği görülmektedir. Bu anlamda dünya ve âhirette çalışan, çabalayan anlamına gelen “Hâris” ile duyarlı, düşünceli anlamına gelen “Hemmâm” isminin de Allah katında en uygun isimlerden olduğunu bildirmişti.22

İsim, kişinin kendisini başkalarına tanıtmasına ve samimi ilişkiler kurmasına imkân veren,23 onu diğer insanlardan ayırt etmeye yarayan bir işleve sahiptir. Allah Resûlü, isim koyarken doğal olanı tercih ederdi. İsmini koyduğu kişinin sahip olduğu güzel bir nitelik, isim koyması için yeterli olabiliyordu. Nitekim Mescid-i Nebevî"nin aydınlatılmasını sağlayan “Fetih” isimli sahâbeyi sırf bu özelliğinden dolayı “Serrâc” (ışık saçan) diye isimlendirmişti.24 Hz. Peygamber"in bu şekilde teşvik için koyduğu isimler olduğu gibi konulmamasını istediği ve değiştirdiği isimler de vardı. Bunların başında da tevhid inancına aykırı olanlar gelmekteydi. Örneğin “Abdülkâbe” (Kâbe"nin kulu),25 “Abdülhacer” (taşın kulu)26 gibi isimleri değiştirmişti. Çünkü insanın kul olabileceği yegâne varlık Allah idi.

Hz. Peygamber, “Kıyamet günü Allah katında en kötü isim, melikü"l-emlâk (hükümdarların hükümdarı) diye adlandırılan kimsenin ismidir.” 27 hadisiyle statüsü ne olursa olsun herhangi bir kişinin bu şekilde bir isim ya da sıfat ile anılmasını yasakladığını bildirmiştir. Zira bu sıfat gerçek anlamda sadece Yüce Allah"ın sıfatıdır, yegâne hükümran ve hükümdar olan Allah Teâlâ dışında hiçbir kimse bu şekilde isimlendirmeyi hak edemez.

Resûlullah (sav) Allah"a isyan anlamına gelen isimlerin yeni doğan bebeklere verilmesini istemiyor, çocukken verilmiş olanları ise değiştiriyordu. İsyan eden anlamına gelen kadın ismi “Âsiye”yi güzelliği ifade eden “Cemîle” ile28 erkek için kullanılan ve isyan eden anlamına gelen “Âsi” ismini de “Mutî"” yani itaat eden ile değiştirmişti.29 Şeytanın ismi olarak bilinen “Ecda"”30 ve “Hubâb” da aynı şekilde Peygamberimiz tarafından kabul görmeyen isimler arasındaydı.31

Hz. Âişe"nin belirttiğine göre, Allah Resûlü zihinde kötü çağrışım yapan isimleri de değiştirmişti.32 Kesilmiş, budanmış, zamanı geçmiş anlamındaki “Esrem”i, yeşeren ve mümbit anlamlı “Zür"a” ile,33 alev anlamındaki “Şihâb”ı, cömert mânâlı “Hişâm” ile,34 ve karga anlamına gelen “Gurâb”ı, “Müslim” ile35 değiştirmişti.

Benzer şekilde Hz. Ömer, yanına gelen zâtı tanımak gayesiyle adının ne olduğunu sormuş, adam isminin Mesrûk b. Ecda" olduğunu söylemiştir. Bunun üzerine Peygamber Efendimizin, “Ecda", şeytanın isimlerindendir.” buyurduğunu nakleden Hz. Ömer, “Sen bundan böyle Mesrûk b. Abdurrahman"sın.” demiştir.36

Hz. Peygamber, “Ekber” (en büyük),37 “Berre” (günahsız) gibi açıkça kibir barındıran isimleri de insan ilişkilerini zedeleyebileceği ihtimalini gözeterek değiştirmişti. Daha önce ismi “Berre” olan Zeyneb bnt. Ebû Seleme"nin ismini değiştirirken, “Kendi kendinizi temize çıkarmayın! Allah sizin iyi olanlarınızı pekâlâ bilir.” buyurmuş ve isim koyarken bu hususa dikkat edilmesi gerektiğini hatırlatmıştı.38

Resûlullah tevhid inancıyla çelişen isimlerin kesin olarak değiştirilmesini ister, bunun dışında isminin değiştirilmemesini isteyenlere de ısrar etmezdi. Bir gün Saîd b. Müseyyib"in dedesi Hz. Peygamber"in yanına gitmişti. Hz. Peygamber yanına gelen kişinin adını sordu. O da “Hazn” (düz olmayan, engebeli) olduğunu söyledi. Hz. Peygamber ona, “Sen "Hazn" değil, aslında "Sehl"sin (düz, engebesiz, kolaysın).” buyurdu. Ancak adam, “Babamın bana verdiği ismi değiştirecek değilim.” diyerek Allah Resûlü"nün teklifini kabul etmedi.39 Bu anıyı anlatan torunu Saîd b. Müsseyyeb rivayetin devamında bundan sonra ailelerinde sıkıntının eksik olmadığını belirtmekten geri kalmamıştı.

Hz. Peygamber bir taraftan yaşadığı toplumun tevhid ile çelişmeyen kültürel unsurlarını koruyor, bir taraftan da yeni isimlerin inancı, ahlâkı ve kültürü yansıtan gücünden faydalanıyordu. Resûlullah (sav), yeni doğan çocuğa yedinci gününde isim verilmesini, (saçlarının tıraş edilmesi suretiyle) temizlenmesini ve akîka kurbanının kesilmesini emretmişti.40 Ashâb, çocuklarına isim koyması ve dua etmesi için Sevgili Peygamberimize gelirdi.41 O da öncelikle çocuğun kulağına ezan okur,42 sonra da hurma gibi tatlı bir yiyeceği iyice çiğneyerek ağzına verir ve ismini koyardı.43 Ezan okumak suretiyle bir anlamda hayatının hep doğru istikamette olmasını diliyor; ağzına verdiği hurma ile de tatlı bir ömür geçirmesini istiyordu. Bebeğe güzel bir isim vererek yaşantısının bereketli olması için dua ederdi.44

Dünyaya yeni gelmiş bir bebek, içinde yaşayacağı kültürle ilk defa bu şekilde tanışmış olur. Çocuğa verilecek isim, gerek içinde bulunduğu ortamla gerekse kültürel geçmişiyle sıkı bir bağın kurulmasını sağlar. İsmin sürekli tekrar edilmesiyle sahibinin karakterinin şekillenmesinde etkili olacağı veya onun için dua anlamına geleceği düşünülür. Buradan hareketle Hz. Peygamber"in de isim koyarken ya da değiştirirken muhatabında görmek istediği niteliği dile getirdiği söylenebilir. Yeni doğan çocuklarından her birine ısrarla “Harb” yani savaş ismini koymak isteyen Hz. Ali"nin bu tercihi yerine Resûl-i Ekrem"in torunlarına “güzellik” ve “iyilik” anlamlarına gelen “Hasan” ve “Hüseyin” isimlerini vermesi45 bu açıdan dikkat çekicidir.

Hz. Peygamber sadece kişi isimleri için değil yer ve kavim isimleri için de aynı tavrı göstermiş, topraklı, tozlu anlamında “Afira” adıyla anılan araziye “Hadira” (Yeşillik) ismini vermişti. Olumsuz anlam ifade eden isimleri tam aksi olan olumlu hâlleriyle değiştirmişti. Söz gelimi “Şi"bü"d-dalâle” (Dalâlet vadisi) ismini “Şi"bü"l-hüdâ” (Hidayet vadisi) ismine,46 “Bakıyyetü"d-dalâle” (Dalâlet kalıntısı) ismini ise “Bakıyyetü"l-hüdâ” (Hidayet kalıntısı) ismine çevirmişti.47 “Benu"l-muğviye” (Azgınoğulları) ve “Benu"z-zinye” (Zinaoğulları) isimli iki ailenin isimlerini de “Benu"r-rişde” (Faziletoğulları) ismiyle değiştirmişti.48 Onun dilinde öfkeli anlamına gelen Bağîz, sevecen anlamını yüklenerek Habîb olmuş,49 az anlamındaki Kalîl, çok anlamına taşınarak Kesîr"e dönüşmüştü.50

Allah Resûlü"nün yeni bir kültürü ilmek ilmek işlediğinin farkında olan ashâb, herhangi bir şeyin isminin değiştirilmesine şaşırmıyordu. Nebî (sav) Vedâ Haccı"nda, haram aylarda kan akıtmamanın önemini anlatırken dikkat çekmek için, “Bugün hangi gündür, biliyor musunuz?”, “Bu ay hangi aydır?”, “Bu, hangi beldedir?” şeklinde sorular sorduğunda, soruların cevabını bildikleri hâlde ashâb, “Allah ve Resûlü en iyi bilendir.” demişler, Resûlullah"ın yine sükût etmesi üzerine de onun (sav) tüm bunlara yeni birer isim vereceğini zannetmişlerdi.51

Tüm bu uygulamalar, aynı zamanda dönüşümün isimler üzerinden yapıldığı hissini uyandırıyordu. Nitekim Peygamberimizin dönüşüme sahne olan ve ilerde İslâm medeniyetinin beşiği olacak şehrin, “Zarar vermek, karıştırmak, kötülemek, bozmak” anlamlarına gelen s-r-b fiilinden türeyen “Yesrib” ismini, şehirleşmeyi ifade eden “Medine” ismi ile değiştirmesi çok manidardır. Resûl-i Ekrem, hicret ettiği bu mübarek şehir hakkında, “İnsanlar ona Yesrib diyorlar, onun ismi Medine"dir. Körüğün demirin pasını giderdiği gibi Medine de kötü insanları dışına atar.” 52 sözleriyle, medenî bir toplumun inşa edileceğini haber veriyor ve yeni koyduğu isimle dönüşümün hedefini gösteriyordu. Allah Resûlü"nün oluşturduğu Medine şehri, fazilet ve erdemler şehri olmuştu. Hz. Peygamber Tebük Seferi dönüşünde şehri görünce, “İşte bu Tâbe"dir (iyilik ve güzellik şehridir).” buyurarak onun güzelliğine işaret etmiş, böylece şehre ikinci bir isim daha vermişti. Hatta sözlerinin devamında sadece Medine"ye değil Uhud"a olan sevgisini de dile getirmiş, “Bu da Uhud"dur, öyle bir dağdır ki o bizi sever, biz de onu severiz.” buyurmuştu.53 Yüce Yaratıcı güzel olduğuna ve güzeli sevdiğine göre54 O"nun yarattıklarına yakışan da güzel bir isimle çağrılmak değil midir? Allah Resûlü"nün, “Siz kıyamet günü kendi isimlerinizle ve babalarınızın isimleriyle çağırılacaksınız. Öyleyse güzel isimler koyun.” 55 cümlesi, isim koymadaki temel espriyi yansıtmaktadır.

Resûl-i Ekrem"in dilinde sadece insan değil bütün mahlûkât güzel isimlere kavuşuyordu. O, sadece aslı kötü olan şeylere bu özelliklerine yakışmayan güzel isimler verilmesine karşı çıkıyordu. Nitekim kendisinden şarap üretilen üzüme ve üzüm dalına bu özelliğini vurgulayarak şerefli, cömert anlamına gelen “kerm” isminin verilmesini, “Sizden biri, üzüme "kerm" demesin! Kerm (şerefli) olan ancak Müslüman insandır.” 56 sözleriyle hoş karşılamadığını ifade etmişti. Câhiliye döneminde Araplar, hem bolca üzüm vermeleri sebebiyle üzüm asmalarına hem de üzüm şarabının, içenleri cömertliğe ve ikrama sevk etmesi sebebiyle üzüme “kerm” yani “cömert” derlerdi. Hz. Peygamber içki ve şarap haram kılındıktan sonra olumlu bir ismin bu şekilde haram kılınmış içeceğin hammaddesi için kullanılmasını yasaklamıştı. Zira bu isim işitenlere şarabı hatırlatacak, belki ona yönlendirebilecekti.57

O, bütün mahlûkâtla barışıktı. Eşya ve doğa ile ilişkisi hep bu düzlemde gerçekleşiyor, her bir eşyayı Yüce Yaratıcı"nın kendine bahşettiği bir nimet ve değer olarak telakki ederek onlara canlı birer varlık gibi muamele ediyordu. Mahlûkâta güzel bakıp güzel görüyordu Allah Resûlü. Elbiselerini giyerken onların bir bir isimlerini sayıp Rabbine hamdeder ve bu nimetlerin hayırlı olmasını, hayırda kullanılmasını niyaz ederdi.58 Sahip olduğu eşyalar ve hayvanlara da güzel isimler verirdi. Kılıcına “Zülfikâr”59 bir atına “Mürtecez”, eşeğine “Ufeyr”, develerine de “Kasvâ” ve “Beydâ” isimlerini vermişti.60

Hz. Peygamber, her konuda olduğu gibi isimler üzerinden de insan saygınlığının korunmasına özen göstermiştir. İsimler nedeniyle insanların rencide olmasını veya ismin oluşturacağı olumsuz kanaatleri bertaraf etmeyi, insanî ilişkilerin huzurlu, güvenli ve sağlıklı temeller üzerine kurulmasını istiyordu. Ferdî ve toplumsal ilişkileri olumsuz yönde etkileyen uğursuzluk inancının isimler üzerinden sürdürülmesine de bu nedenle engel olmak istemiştir. Nitekim o (sav), tefe"ülden yani bir şeyi hayırlı saymaktan hoşlanır, uğursuz saymayı ise sevmezdi.61 “Yesâr” (Kolaylık), “Rebâh” (Kazanç), “Necîh” (Başarılı) ve “Eflah” (Kurtulmuş) gibi isimlerden sakındırırken, bu kişiler isimleriyle çağrıldığında, orada olmamaları hâlinde insanların "Kolaylık yok!" "Kazanç yok!" diye cevap vereceklerine, dolayısıyla farkında olmadan karamsarlığa itilmiş olacaklarına işaret etmiştir.62 Bu konuda Peygamber Efendimizin asıl kaygısının isimlerin kendisi ile ilgili değil insanlar tarafından algılanış şekli ile ilgili olduğu söylenebilir. Zira daha sonra aynı isimleri, anlamları güzel olduğundan olsa gerek değiştirmekten vazgeçmişti.63

Bir keresinde de bir deveyi sağdırmak üzere yanındakilere isimlerini sormuş, “Mürre” (Acı) ve “Harb” (Savaş) ismindeki iki kişinin sırf isimleri nedeniyle sağmalarına izin vermemiş, deveyi sağması için “Yaîş” (Yaşar) isimli şahsa izin vermişti.64 Yine aynı nedenle bir yere bir tahsildar göndereceği ya da bir köye girdiği zaman o kişinin veya yerin ismini sorar, beğenirse memnuniyeti yüzüne yansır, beğenmediğinde ise bu durum yine yüzünden anlaşılırdı.65

Resûlullah, Rabbinin kulun zannı ile beraber olduğunu bilir66 ve olaylara hep olumlu yaklaşırdı. Huneyn Savaşı sırasında doğan küçük Medineli Sehle bnt. Âsım b. Adî"ye, sefere çıkarken, Sehle (Kolaylık) ismini verip, “Allah işinizi kolaylaştırsın.” diye dua etmesi,67 çetin bir işi, koyduğu isimden yola çıkarak hayırla sonuçlandırmayı dilemesi açısından dikkat çekicidir. Yine Hudeybiye Antlaşması sırasında anlaşma yapmak üzere müşriklerden Süheyl b. Amr"ın geldiğini görünce, zor şartlar altında gerçekleşen bu görüşmenin, adı “kolaylık” anlamına gelen Süheyl ile yapılacak olmasına sevinip, “Allah işinizi kolaylaştırmıştır!” buyurması da68 isimler üzerinden hayrı ümit ettiğini göstermektedir.

İsim vermek, bir anlamda da isim sahibinin gönlünü hoşnut etmektir. İnsanlara hoşlanmadıkları lakaplar takmak, onları bu şekilde çağırmak ise ferdî ilişkileri olumsuz etkiler. Resûlullah döneminde bir kişiye iki üç isim verildiği olur, ancak bu kişi onlardan biri ile çağrılmaktan hoşlanmayabilirdi. Bu yüzden Allah, müminlerin kardeş olmasına vurgu yaptıktan sonra, “...Birbirinizi karalamayın, birbirinizi (kötü) lakaplarla çağırmayın...” 69 buyurmuş, kişiyi hoşlanmadığı şekilde çağırmayı yasaklamıştı. İnsana, isimlerinin ve künyelerinin en sevimlisi olanla hitap etmek, Sevgili Peygamberimizin (sav) hoşuna giderdi.70

Bir gün Resûlullah Hz. Ali ile görüşmek için kızı Fâtıma"nın evine gelmiş, ancak onu evde bulamamıştı. Kızına onun nerede olduğunu sordu. Fâtıma, “Aramızda bir şey geçti. Beni kızdırdı ve çıkıp gitti.” dedi. Bunun üzerine Resûlullah birini gönderip onu bulmasını istedi. Daha sonra Hz. Ali"nin mescitte olduğu anlaşıldı. Resûlullah, mescitte uzanmış, örtüsü bir tarafından düşüp toprağa bulanmış olan Hz. Ali"nin yanına geldi. Bir taraftan Hz. Ali"nin üzerindeki toprağı çırpıyor bir taraftan da, “Kalk ey Ebu"t-türâb, kalk ey Ebu"t-türâb!” diyordu. Böylece Hz. Ali, kendisine verilen isimler içinde en çok hoşuna gidenin bu olduğunu söylediği Ebu"t-türâb yani “topraklı” künyesini almıştı.71 Ebû Hüreyre"ye ise “kedicik babası” anlamına gelen lakabı, kedilere olan sevgisinden ötürü verilmişti.72

Gördüğü olumlu bir davranışı güzel bir isimle adlandıran Sevgili Peygamberimizin bu güzelliği müşrikleri bile kapsamıştı. Müşriklerden Safvân b. Ümeyye"ye, “Ebû Vehb (Eli açık, cömert)”,73 künyesi ile seslenerek hem onun güzel davranışlarını pekiştirmiş hem de Allah"a şirk koşan bu insanı hayra çağırmıştı.

İsimler kişinin inanç, ahlâk ve kültürünü yansıttığı gibi duyan kişinin zihninde olumlu veya olumsuz çağrışımlar da yapmaktadır. Bu sebeple Peygamber Efendimiz câhiliye inanç izlerini taşıyan, kibir, böbürlenme anlamı çağrıştıran ve kötü anlam taşıyan isimleri değiştirmiş, bunların yerine Allah"a kul olmayı çağrıştıran, peygamberleri, salih insanları hatırlatan, ilk söylendiğinde güzel ve hayırlı anlamlar ifade yapan isimleri tercih etmişti. Böylece oluşturduğu toplumda isimler vasıtasıyla da inancın, kültürün, ahlâkî meziyetlerin hatırlanmasını, hayır ve güzelliklerin zihinlere yerleşmesini temin etmişti.

Çocuk: Sevgi ve Şefkat Meyvesi

Esmâ"nın Kubâ"da doğum yapması, sadece kendisini değil daha önce hicret eden bütün Müslümanları sevince boğmuştu. Bu minik oğlan, Medine"de doğan ilk muhacir evlâdıydı. İçlerinden bir türlü atamadıkları korku sona ermiş, Yahudilerin Medine"ye göç eden Müslümanlara büyü yaptıkları ve bir daha çocukları olmayacağı şeklinde dalga dalga yayılan söylenti asılsız çıkmıştı.2

Kıymetli bir bebekti. Dedesi Hz. Ebû Bekir, babası cennetle müjdelenen on sahâbîden birisi olan Zübeyr b. Avvâm"dı. Annesi onu Peygamber Efendimizin kollarına bıraktığında daha ne bir adı, ne de dünya nimetleriyle tanışıklığı vardı. Allah"ın Resûlü, bebeği şefkatle kucakladı. Bu küçük töreni izleyenlerden bir hurma istedi ve hurmayı bir süre ağzında ıslatarak yumuşattıktan sonra bebeğin damağını bu hurma ile ovdu. Sonra dua etti Peygamberimiz. Bebeğin hayatı için hayır ve bereket diledi. Ve adı kondu: Abdullah.3 Geleceğin halifesi, cesur ve âbid kumandan Abdullah b. Zübeyr...

Zor ya da kolay, neşeli ya da hüzünlü, umutlu ya da ümitsiz... Hangi şartlarda olursa olsun hayata merhaba diyen her bebek, Allah"ın emanetine yakışır bir karşılamayı hak eder. Yüce Rabbimiz, kız mı erkek mi olacağını belirleyip4 rızkını ve ecelini tayin ettikten sonra5 onu bu dünya ile tanıştırmıştır. Büyüklerin kucağına, zorlu bir sınav olmakla beraber6 evlerine daha fazla rızık girmesine vesile olacak7 ve hayatlarına neşe katacak yeni bir emanet yollamıştır. Bu taze cana verilecek emek, bir ömür sürecektir. Çünkü insan evlâdı, hayatı boyunca ebeveyninin ilgi, sevgi, şefkat ve desteğini yanı başında hissetmeye muhtaçtır. Anne babası, maddî ve mânevî her türlü yardımdan oluşan görevler listesini aslında onun doğumundan önce okumaya başlamıştır bile. Doğum yeni bir merhaledir sadece; hayat boyu tırmanacağı merdivenlerin ilk basamağı, kat edeceği mesafelerin ilk durağıdır.

Bebeğin doğumu ile aileye yeni bir ferdin katılması, heyecan uyandırdığı kadar sorumluluk duygularını da pekiştirir. Her ne kadar ailenin diğer fertleri yaşlarına göre yeni yükümlülükleri paylaşmak durumunda kalsalar da şüphesiz yükün ağır kısmı anne babanın omuzundadır. Öncelikle anne baba, “Eğer bize iyi ve sağlıklı bir çocuk verirsen, elbette şükredenlerden olacağız.” diye dua eden ama bebek dünyaya geldikten sonra onu gönderene ortak koşan ebeveynlerden olmamalıdırlar.8 Cinsiyetine bakmaksızın yavrularını bağırlarına basmalı, kızı olunca utanıp üzülen9 ama oğlu olduğunda sevinip coşan cahiller güruhuna katılmamalıdırlar. Dünya hayatının süsü olan çocuklarının10 ne kadar değerli birer nimet olduğunu akıllarından çıkarmamalı, aynı zamanda Allah"ın onlar vasıtasıyla kendilerini imtihan ettiğini11 göz ardı etmemelidirler. İlk günden itibaren çocuklarına merhametin en derinini ve muhabbetin en safını sunmalıdırlar.

Peygamber Efendimizin hayatına baktığımızda, çocuk gibi masum bir misafire ilk ikramın hurma olduğunu görüyoruz. Bir lokmacık yumuşatılmış hurma, dualar eşliğinde bebeğin ağzına verilirken, hayata tatlı bir başlangıç yapılmış olmaktadır. Elbette doyumluk değil tadımlık olan bu lokmayı emen bebek, hemen ardından anne sütü ile tanışacak ve iki yıla kadar uzanan bir süreçte annesinden beslenecektir.12 Hurmanın bereketli bir gıda olduğunu belirten Resûlullah,13 küçük yardımcısı Enes"in yeni doğan kardeşini de “tahnîk” denilen bu gelenekle karşılamıştır.14 Nitekim annesi Ümmü Süleym"in bebeği henüz emzirmeden önce kendisine verip Peygamberimize gönderdiğini anlatan Enes, sözlerine şöyle devam etmektedir: “Resûlullah"ı bulduğumda zekâtlık hayvanları damgalamakla meşguldü. Beni görünce, "Galiba Ümmü Süleym doğum yaptı." dedi ve hemen elindeki damga âletini bıraktı. Ben de bebeği onun kucağına koydum. Medine"nin acve hurmasından bir tane isteyen Allah"ın Resûlü, hurmayı eriyene kadar ağzında çiğneyip yumuşattıktan sonra bebeğin ağzına tuttu. Hurmanın tadını alan bebek yalanmaya başlamıştı. Bunun üzerine, "Ensarın hurmayı nasıl sevdiğine bir bakın!" buyuran Resûlullah, yavrunun yüzünü okşadı ve ona Abdullah ismini verdi.”15

Bebeğe hayır ve bereket duaları ile hoş geldin demek, Peygamber Efendimizin âdetidir. Ashâb, yeni doğan yavrularını kucaklayıp vakit kaybetmeden onu ziyarete getirdiklerinde, Efendimiz bir yandan hurma ile çiğnem yaparken bir yandan da dua buyurur. Muhterem bir ağızdan dökülen dualarla ruhu okşanan bebek için, kendisi adına Allah"a yalvaran bir sesi dinlemek ne büyük huzurdur! Oğlunu bu mutluluktan mahrum bırakmak istemeyen Ebû Musa da bebeği yanına getirdiğinde Peygamberimizin dualarla birlikte ona İbrâhim adını verdiğini ve ezdiği bir hurmayı onun ağzına koyduğunu anlatmaktadır.16

Ad koyma ise, başlı başına bir törendir. Çok eski zamanlardan beri insanların, ismi ile müsemma olmasını umdukları çocukları için ad seçerken ne kadar özenli davrandıklarına tarih şahittir. Ömür boyu anılacağı bu adı bebeğin kulağına söylemek için yapılan törenler, bugün de devam etmektedir. İşte bu zincirin bir halkası olarak Peygamberimiz de çocuğa isim koymayı sıradan bir olay kabul etmeyip önemsemiştir. O, “Muhakkak ki siz kıyamet günü isimlerinizle ve babalarınızın isimleriyle çağırılacaksınız. O hâlde (çocuklarınıza) güzel isimler koyun.” 17 buyururken, anne babalara bu konudaki sorumluluklarını hatırlatmaktadır.

Resûl-i Ekrem, telaffuzu hoş olduğu kadar anlamı da güzel olan isimlerin tercih edilmesini istemiştir. Çocuklarına “Harb” yani “Savaş” adını vermekte ısrar eden Hz. Ali"ye bizzat engel olmuş ve torunlarına “iyilik ve güzellik” mânâsındaki Hasan ve Hüseyin adlarını vermiştir.18 Adını her duyduğunda kendisini adıyla özdeşleştiren çocuğun, davranışlarına da ona göre yön vereceği düşünüldüğünde, Peygamberimizin isim konusundaki hassasiyetini anlamak zor değildir. Sırf bu yüzden Efendimiz (sav), şirke ait unsurlar taşıyan ya da kötü çağrışımlara sebep olan isimlerin konulmasına karşı çıkmış, hatta ileri yaştaki kişilerde bile olsa böyle isimleri değiştirmiştir.19 Hayatı anlamlı kılarak sahibini hayra yönelten adları öne çıkarmış ve Allah"a kul olmayı ifade eden Abdullah ve Abdurrahman isimlerinden Rabbimizin hoşlandığını belirtmiştir.20 Aynı zihniyetle çocuklara peygamber isimleri verilmesini tavsiye etmiş,21 kendisi de en küçük oğlu dünyaya geldiğinde, “Bu gece bir oğlum doğdu, ona dedem İbrâhim"in adını verdim.” 22 buyurarak bu tavsiyesini pekiştirmiştir. Diğer yandan bebeğin ezân-ı Muhammedî ile tanıştırılması, ad koyma merasiminin vazgeçilmez bir parçasıdır. Resûl-i Ekrem, torunu Hasan dünyaya geldiğinde kulağına tıpkı namaz vakitlerinde okunduğu gibi ezan okumuştur.23 Hafif bir sesle sağ kulağına ezan, sol kulağına da kâmet okunan bebek, İslâm inancının üç temel ilkesini ilk defa dinlemiş olur. Zira ezan ona, Allah"ın varlığını ve birliğini, Hz. Muhammed"in O"nun elçisi olduğunu ve asıl kurtuluşun ibadet yoluyla âhirette elde edilecek mutlulukta bulunduğunu söylemektedir.

Adı güzel kendi güzel Peygamberimiz, çocuğa adının ne zaman konulacağını merak eden anne babalara şöyle cevap vermektedir: “Her çocuk doğumunun yedinci gününde kendisi için kesilecek akîka kurbanı karşılığında rehin (gibi)dir. Aynı gün saçı tıraş edilir ve adı koyulur.” 24 Kendi oğluna doğduğu gece isim veren25 Peygamberimizin bu görevin yedinci günden daha fazla geciktirilmemesini arzu ettiği anlaşılmaktadır.

Görüldüğü üzere Peygamber Efendimizin anne babadan bir diğer isteği de kendilerine evlât bahşeden Allah"a minnettarlıklarının ifadesi olarak kurban kesmeleridir.26 “Akîka” olarak adlandırılan bu kurban, sağ salim doğan çocuğun canının bedelidir, dense yeridir. Tıpkı bir oğlu olursa onu kurban etmeyi adayan Hz. İbrâhim"e, ahdini yerine getirmek zorunda kaldığında Allah tarafından gönderilen koç gibi!27 İsmâil"in canına bedel olarak gelen bu büyük mükâfatın hatırası ile Resûl-i Ekrem, babalara akîka keserek rehin olan yavrularını özgürlüğe kavuşturmalarını tavsiye etmektedir. Aslında bu âdetin İslâmiyet öncesi Arap toplumunda da mevcut olduğunu ve Peygamberimizin sevgili eşi Hz. Hatice"nin dünyaya gelen oğulları ve kızları için kurban kestirdiğini bilmekteyiz.28 Nitekim sahâbîlerden Ebû Büreyde bu geleneği anlatırken şöyle demektedir: “Câhiliye döneminde birimizin çocuğu dünyaya geldiğinde bir koyun keser, kanını da çocuğun başına sürerdik. Allah İslâm"ı gönderdikten sonra yine kurban kesmeye devam ettik ama çocuğun başını tıraş edip güzel kokması için safran sürmeye başladık.”29

Risâletinden sonra da bu anlamlı geleneği sürdüren Efendimiz, torunları Hasan ve Hüseyin için akîka olarak birer koç kurban etmiş30 ve yeni doğan çocuklar için akîka kurbanı kesmeyi tavsiye etmiştir.31 Ancak akîkanın kanını çocuğun alnına sürme veya başına damlatma âdeti bugün bile ısrarla sürdürülmekteyse de Peygamberimizin sünnetine uygun değildir. Bunun yerine Resûl-i Ekrem, saçlı doğan bebeklerin saçlarının tıraş edilmesini, bu sayede kirden arınıp rahatlamalarının sağlanmasını tavsiye etmektedir.32 Ayrıca kendi torunu doğduğunda, tıraş edilen saçlarının tartılmasını ve ağırlığınca gümüşün sadaka olarak verilmesini istemiş,33 Hz. Fâtıma da kız olsun erkek olsun bütün çocuklarında bu emri yerine getirmiştir.34 Tıraştan sonra yıkanıp güzel kokularla süslenen bebek için anne karnındaki karanlık ve bulanık hayatın aksine tertemiz ve berrak bir ömür başlamış demektir.

Anne sütü ile dünya nimetlerini tatmaya başlayan, adı konunca bir kimliğe kavuşan, ezanı dinleyince ilk tebliğe muhatap olan, kurbanı kesilince canının şükrü eda edilen, saçları tıraş edilince temizlenen çocuğa sunulması gereken bir hizmet daha vardır: Onu sünnet etmek. Oğlan çocuğun sünnet olması, sadece dinî bir gereklilik değil, sağlık açısından da gayet önemli bir adımdır.

İslâm inancı ile şekillenen kültürümüzde, erkeğin sünnetli olması, Müslüman olmasının bir işareti olarak görülmüştür. Elbette bu kanaatin yerleşmesini sağlayan, Peygamberimizin yeni Müslüman olanlara, “Sünnet ol.” buyurmasıdır.35 Böylelikle inancının gereğini açıkça bedeninde uygulamaktan çekinmeyen kişi, kendisini sıkıntıya sokacak birçok rahatsızlıktan da korunmuş olacaktır. “İnsanın fıtratı gereği yapması gereken beş şey vardır: Sünnet olmak, kasıkları tıraş etmek, tırnakları kesmek, koltuk altını temizlemek ve bıyıkları kısaltmak.” 36 buyuran Peygamber Efendimiz, nesiller boyu süregelen böyle bir alışkanlığın aslında yaratılışın gereği olduğunu öğretmiştir.

Her ne kadar Peygamberimiz hayatta iken sünnet töreni yapma ve düğün yemeklerine benzer biçimde ziyafet verme âdeti bulunmamaktaysa da, onun vefatından kısa süre sonra ashâbın böyle bir geleneği başlattığını görmekteyiz. Meselâ Abdullah b. Ömer, oğlunu sünnet ettirdiğinde koç keserek misafirlerini ağırlamış,37 Hz. Ömer de def eşliğinde yapılan bir eğlence sesi duymuş, “Bu nedir?” diye sorduğunda, “Düğün yahut da sünnettir.” cevabı verilmiştir.38 Bu tür kutlamalarda elbette Peygamberimizin düğün yemekleri için dile getirdiği uyarılar dikkate alınmalı, sadece zengin dostlar ve eşraf değil, muhtaç aileler de sofralara davet edilmeli,39 israf ve gösterişten kaçınılmalıdır. Belki de en önemlisi böyle bir merasim ile İbrâhim Peygamber"in yolunu izleyen çocuğun, Resûlullah"ın sünnetine uygun bir hayat sürmesi için dualar edilmelidir.