Hadis Kütüphanesi | مكتبة الحديث

Kan Davası: Hukuku Yok Sayan Cahiliye Âdeti

“Kanlarınız ve mallarınız, size şu (Arafat) gününüz ile şu (Zilhicce) ayınızın, şu (Harem) beldenizdeki saygınlığı gibi saygındır. Bilesiniz ki! Câhiliye dönemine ait bütün işler ayaklarımın altındadır. Câhiliye döneminin bütün kan davaları da kaldırılmıştır. Kaldırdığım ilk kan davası da, İbn Rebîa"nın kan davasıdır...” 3

Allah Resûlü böylece kan davası olarak bilinen ve neredeyse insanlık tarihi kadar eski olan bu kanlı töreyi ayaklarının altına aldığını ilân ediyor, oradakilere, “Tebliğ ettim mi?” diye sorarak hem dinleyenleri hem de Yüce Allah"ı sözlerinin şahidi kılıyordu. Henüz küçük bir çocuk iken Huzeyl kabilesi tarafından öldürülen amcasının torunu İyâs b. Rebîa"nın kan davasını kaldırarak da işe önce kendi akrabalarından başlıyordu.4 İyâs, Huzeyl kabilesinin bir kolu olan5 Sa"doğulları"nda sütannesinin yanındaydı. Bu esnada Sa"doğulları ile Kinâne kabilesinin bir kolu olan Leysoğulları6 arasında savaş çıkmıştı. Savaşta çadırların arasında emeklemekte olan İyâs"a bir taş isabet etmiş ve İyâs vefat etmişti. İşte bu hadise sonucunda ortaya çıkan kan davası, Efendimizin ortadan kaldırdığı ilk kan davasıydı.7

Aslında o, Veda Hutbesi"nin çok daha öncesinde Medine"de güçlü bir sosyo-politik birlik kurmakla kan davasına en büyük darbeyi vurmuş oluyordu. Zira câhiliye döneminde merkezî otoriteyi temsil eden bir devlet anlayışı gelişmediğinden kan bağı esasına dayalı bir kabile düzeni hâkimdi ve öldürme suçunun cezasının uygulanmasında çoğu kez keyfîlik ve şahsî intikam esasına dayalı aşırılıklar söz konusu oluyordu. Öldürülenin kanının öcünü alma kutsal ve onur kazandıran bir görev sayıldığından güçlü kabilelerin bazen öldürülen bir üyesine karşılık zayıf kabileden birden fazla kişiyi öldürdüğü oluyor, zayıf kabileler ise diyete razı ediliyordu. İşte Allah Resûlü, suçlara şahıslar eliyle keyfî cezalar verilmesini engellemek ve cezaların âdil yargılama sonucuna göre verilmesini sağlamak gibi işlevler üstlenen hukuka dayalı bir yönetim sistematiği kurmak suretiyle, kan davalarını besleyen siyasî ve sosyal yapıyı işlevsiz kılıyordu.

Meselâ, Medine"de bulunan Yahudi kabilelerden Nadîr kabilesi, Kurayza kabilesinden daha üstün görülürdü. Bu yüzden Kurayza"dan bir adam Nadîrli birini öldürdüğünde o da öldürülür, fakat Nadîr"den bir adam Kurayza"dan birini öldürdüğünde yüz ölçek hurma verirdi. Ancak Allah Resûlü"nün Medine"ye hicret edip bir site devleti kurmasından sonra davalar kendisine arz edilmeye başlanmış, o da bizzat Yüce Allah"ın emriyle bu çirkin câhiliye âdetini kaldırarak hükümlerin ve müeyyidelerin “adalet” sınırları içinde olmasına çalışmıştır.8

Kan davası, sadece siyasî ve hukukî boşluklarla izah edilebilecek bir cezalandırma yolu değildir. Her şeyden önce gözleri ve gönülleri kör eden bir intikam ve üstünlük algısı hastalığıdır. Kandan başka hiçbir şeyin gideremeyeceğine inanılan azap verici bir susuzluktur. Arazi ve sınır anlaşmazlıkları, miras paylaşımı, ırza geçme, husumet, hata ile öldürme, kız kaçırma, kadına yönelik cinsellik odaklı namus anlayışı ve törelere karşı gelme gibi sebeplerle öfke dolan kalpte nefret duyguları filizlenir hemen. Erken tedbir alınmadığında nefret büyüyerek kine, kin de intikam hırsına dönüşür. İntikam, bir yangın misali yayılırken, hatadan geri dönmek artık mümkün değilmiş gibi görünür. İşte böyle durumlarda öfke kıvılcımının intikam ateşine dönüşmesini önlemek en güzelidir; zira intikam ateşi bir kez toplumsal bir yangına neden olduğunda, artık onu söndürmek hiç de kolay değildir.

Bu nedenle İslâm daha en baştan öç alma duygusunu bambaşka bir yöne çevirir. Öç alma işini insanın elinden alarak, mağdur edilen insan adına Allah"ın uhdesine verir. Kulları adına, onların hakkını almak için en güçlü intikam alıcı olan Allah Teâlâ9 yeryüzünde işlenen hiçbir suçu veya haksızlığı karşılıksız bırakmaz. Kimi zaman dünyada alınsa da10 ilâhî intikamın alınacağı asıl yer âhirettir.11 Ve Peygamberimizin bildirdiği üzere kıyamet günü insanlar arasında hüküm verilirken ilk olarak kan davaları görülecektir.12 Allah Teâlâ yapılan hiçbir kötülüğü karşılıksız bırakmayacaktır.13 Öyle ki Peygamber Efendimiz, “Boynuzsuz koyun, boynuzlu koyundan hakkını alacaktır.” 14 buyurarak kıyamet gününde hakların sahiplerine iade edileceğini bildirmiştir. Efendimizin bu teşbihi, mükellef olmayan hayvanlara dahi bu kadar ince bir muhasebe yapılırken insanların karşılaşacağı muamelenin ne kadar âdil olacağını göstermektedir.

“Ey Allah"ın kulları! Kardeş olun!” nidasıyla müminleri kin ve intikamdan uzak durmaya davet eder İslâm Peygamberi.15 Allah"ın en nefret ettiği insanın, husumette sınır tanımayan kimse olduğunu hatırlatır onlara.16 “Husumeti sürdürmen sana günah olarak yeter.” 17 uyarısında bulunur. Hayatı boyunca asla kişisel intikam peşinde koşmayarak18 müminlere örnek olan Hz. Peygamber (sav), husumeti sürdürmek bir yana, kişinin, kendisine yapılan kötülüğe dahi kötülükle karşılık vermemesini şu sözleriyle öğütler: “"İnsanlar iyilik yaparlarsa biz de iyilik yaparız; zulmederlerse biz de zulmederiz", diyen zayıf karakterli kimseler olmayın. Bilakis iyilik yaptıklarında insanlara iyilik yapmayı, kötülük yaptıklarında ise onlara zulmetmemeyi içinize (bir ilke olarak) yerleştirin.” 19

Kuşkusuz kan davası yalnızca öç alma duygusuyla geliştirilen basit bir tepki değildir. O aynı zamanda toplumsal ve kültürel gerçeklerle de yakından ilgilidir. Zira kişiyi kan gütme âdetini sürdürmeye zorlayan en önemli unsur, aynı zamanda kan davasını sıradan bir cinayetten ayıran, yanılsama sonucu oluşan “ortak sorumluluk ilkesi”dir. Buna göre aile veya sülâle fertlerinden birine karşı işlenen suç bütün aile ve sülâleye karşı işlenmiş sayılır ve suçlunun ailesine mensup olmak cezalandırılmak için yeterli sebep kabul edilerek misilleme cihetine gidilir. İslâm tam da bu noktada bu ortak sorumluluk ilkesini nihayete erdiren şu hükmü getirir: “Hiç kimse bir başkasının suçundan sorumlu değildir.” 20 “Bilesiniz ki! Cana kıyan kişi ancak kendi işlediği cinayetten sorumludur. Hiçbir baba oğlunun cinayetinden sorumlu tutulamaz, hiçbir oğul da babasının cinayetinden sorumlu tutulamaz.” 21

İslâm böylece suç ve cezayı şahsîleştirir. Aşiret ve akrabalar arası ortak sorumluluk ve cezalandırma anlayışına kesin bir son verir.22 Suç işleyen kimsenin ancak işlediği suça denk bir ceza ile cezalandırılabileceğini bildirir.23 Suç ve cezanın denkliğini ifade eden “kısas” da işte buradan gelir.24 Adaleti temin ettiği ve masum hayatları koruduğu için Kur"an"da, “Kısasta hayat vardır.” buyrulur.25 Ancak Allah Teâlâ"nın rahmeti ve hafifletmesiyle, mağdurun yakınlarına kısastan vazgeçip kan bedeli (diyet/tazminat) isteme hakkı verilir.26 Eğer öldürülen kimsenin yakınları kısas hakkından vazgeçip diyete razı olurlarsa, artık taraflar hakkaniyete uymalı ve öldüren kişi gereken diyeti zorluk çıkarmadan ödemelidir.27 Ayrıca kim yakınını öldüren katili karşılıksız olarak affederse, bu davranışı günahlarına kefaret olacak,28 onun asıl mükâfatını vermeyi de bizzat Yüce Allah üstlenecektir.29

Böylece suç ve cezanın denkliğini ifade eden kısas ile suçun tazminata bağlanmasını ifade eden diyet anlayışı, aileler ve aşiretler arasında nesiller boyu süren kan davalarını önleyen, ortak görev anlayışını sona erdiren bir role sahip olmuştur. İslâm, daha önce de insanlar arasında bilinen bu cezalandırma usulünün eşitlik, adalet ve hakkaniyet çerçevesinde uygulanmasını temin edecek esaslar getirir. Ancak kısas ve diyet cezalarından daha üstün bir çıkış yolunu da ısrarla önerir: Bağışlayarak cezadan vazgeçmek.30 İşte burası affetme erdeminin adalet erdeminden öteye geçtiği yerdir. Burası tam da ihsan mertebesidir. Zira işlenen suça karşılık ona denk bir ceza vermek adalettir. Ancak cezalandırmaktan vazgeçmek, adaleti de aşan bir erdemdir. Affetmek bu yüzden zor fakat yapılmaya değer bir iştir.31 Bu sebeple özellikle müttakilerin yani Allah"a karşı sorumluluğunun bilincinde olanların sahip olduğu bir erdemdir bu.32

İslâm, insanlar arası suçlara yönelik af yetkisini, hakkı çiğnenen mağdurun kendisine veya —bu mümkün olmadığında— yakınlarına verir. Mümin, bir haksızlığa uğradığında ya hukukun eliyle suça denk bir ceza ister yahut bundan daha hayırlı olan af yolunu seçer.33 Ancak Resûl-i Ekrem bir haksızlığa uğrayan müminin buna misilleme yapma hakkının olmadığını söyler.34 Zira misilleme yapmak hem toplumda kargaşa ve düzensizlik çıkarabilir, hem de haksızlığa uğrayan kişi suçluya kendi gördüğü zarardan daha fazlasını vermek suretiyle mazlum iken zalim durumuna düşebilir. O yüzden affetme kararı mağdurun kendisine veya yakınlarına, suçluların cezalandırılması suretiyle adaletin geçekleşmesi ise hukukî müesseselerin yetkisine verilmiştir.

“Kişi, yakınının öldürülmesi veya yaralanması durumunda üç yoldan birini seçmekte serbesttir...” buyurur Hz. Peygamber, “Ya (hukukun eliyle)(suça denk bir müeyyide yani) kısas ister, ya kan bedelini kabul eder yahut karşılıksız affeder. Kim bu üç yoldan birine başvurduktan sonra vazgeçip başka birine dönüş yaparsa, artık o kimseyi içinde ebedî kalacağı cehennem ateşi bekler.” 35

Bütün hayatı boyunca asla kişisel intikam peşinde koşmayan,36 hatta canına kastedenleri dahi tereddütsüz bağışlayan37 Allah Resûlü, kendisine arz edilen kısasla ilgili her davada affetmeyi teşvik ederdi.38 Nitekim bir gün arkadaşlarıyla birlikte otururken huzuruna bir adam geldi. Beraberinde, boynuna urgan dolayarak sürüyüp getirdiği Habeşli bir işçi vardı. Adam, “Ey Allah"ın Resûlü!” dedi, “Bu adam benim kardeşimi öldürdü.” Hz. Peygamber Habeşliye dönerek, “Onu gerçekten öldürdün mü?” diye sordu. Adam cevabı bekleyemeden araya girdi: “Eğer itiraf etmezse, aleyhine delil getirebilirim.” Habeşli de, “Evet, öldürdüm.” diyerek suçunu itiraf etti. Allah Resûlü bu kez, “Onu nasıl öldürdün?” diye sordu. Habeşli anlattı: “Ben ve bu adamın kardeşi bir ağacı budayarak yaprak silkeliyorduk. İş esnasında bana sövdü, ben de öfkelendim. Elimdeki baltayla başına vurdum ve onu öldürdüm.”39 Yaptığından dolayı pişmanlık duyduğunu Resûlullah"ın bilmesini istiyordu: “Aslında onu öldürmek istememiştim.” diye ekledi.40

Bunun üzerine Hz. Peygamber adama dönerek, “Onu affet.” buyurdu. Suçun cezasız kalmamasını isteyen adam, “Ama o benim kardeşimi öldürdü.” diyerek bağışlama talebini geri çevirdi. Merhamet Peygamberi, adama üç defa “Affet!” demesine rağmen adam kararında ısrarlıydı. Af yoluyla meseleyi çözümlemek mümkün olmayınca Hz. Peygamber, “Öldürdüğün insanın diyetini ödeyecek malın var mı?” diye sordu Habeşliye. Fakir bir işçi olan Habeşlinin, kan bedelini ödemesi imkânsız görünüyordu: “Benim elbisemle baltamdan başka hiçbir şeyim yok ki!” dedi. Resûlullah bu kez, Habeşlinin kabilesine giderek onlardan diyet almasının mümkün olup olmadığını sordu. Habeşli çaresiz bir şekilde, birlikte yaşadığı insanların ona bu kadar değer vermeyeceklerini söyledi. Bu arada şikâyetçi olan adam yine söze karışmış ve diyeti de kabul etmeyeceğini belirtmişti.41

İlk olarak davacıya bağışlamasını tavsiye eden, sonra da davalının diyet vermesini sağlamaya çalışan Resûlullah, önerdiği iki seçeneğin de gerçekleşmemesi üzerine, son çare olarak kısasa karar verdi. Ölen kişinin ağabeyine Habeşlinin urganını uzatarak, “Al onu.” dedi. Adam sonunda beklediği kararı duymuş ve kardeşinin kanına bedel olarak Habeşliyi alarak Hz. Peygamber"in huzurundan ayrılmıştı. Resûlullah meselenin anlaşma ve sulh yoluyla sona ermemesinden rahatsızdı. Öfkesine yenilen ve istemeden adam öldüren bir kişinin ölümle cezalandırılmasına gönlü razı değildi. Onlar çıktıktan sonra, “Eğer onu öldürürse kendisi de onun gibi olur.” dedi; belli ki yeni bir katil doğmasını istemiyordu.

Ardından bu cümleyi kendisine iletenleri duyunca kulaklarına inanamadı adam. Geri dönerek şaşkınlık içinde, “Ey Allah"ın Resûlü! "Onu öldürürse kendisi de onun gibi olur." buyurduğunu işittim. Hâlbuki ben onu senin emrinle almıştım.” dedi.42 Affı ve merhameti her şeyin üstünde tutan Resûlullah, sürüp gidecek bir kan davasına engel olmak istercesine, “Onun hem senin günahını hem de kardeşinin günahını üzerine almasını istemez misin?” diye karşılık verdi.43 Bu müjde karşısında nihayet kardeşinin katilini affetmeye razı olan adam Habeşliyi salıverdi. Boynundaki urganın ucunu yerde sürükleyerek oradan uzaklaşan Habeşli, bağışlanan hayatının geri kalanında artık “urganlı” (zü"n-nis"a) adıyla anılacaktı.44

İslâm Peygamberi, kan davalarının sona erdirilmesi için hukukî tedbirler almanın yanında uhrevî ikazlar da yapar: “Allah katında dünyanın yok olması, bir Müslüman"ın öldürülmesinden daha hafiftir” buyurur.45 Âdem Peygamber"in oğlu Kâbil"in, öldürme günahını işleyen ilk kimse olması nedeniyle bütün katillerin ve cinayetlerin günahında pay sahibi olduğunu söyler.46 Çünkü kötü bir çığır açan kimse, kendisinden sonra o kötülüğü işleyenlerin günahına ortak olacaktır.47 Masum bir cana kıymak da kötülüklerin en büyüklerindendir.48 Diğer yandan kan davasını sona erdiren yahut sona ermesine vesile olan kimse de huzur ve barışın sevabına ortak olur. Zira, “Kim —bir cana veya yeryüzünde bozgunculuk çıkarmaya karşılık olmaksızın— bir insanı öldürürse, bütün insanları öldürmüş gibi olur. Her kim bir hayatı kurtarırsa bütün insanları kurtarmış gibi olur.” 49

Bütün bunlar ortadayken, insanoğlunun bir türlü bitmek bilmeyen intikam hırsı, otorite ve ceza konusundaki boşluklar, sağlıksız namus ve şeref algıları, toplumun kimi kesimlerinin baskısı ve en temelde ortak sorumluluk anlayışı gibi sebeplerle hâlâ sürmekte olan kan davalarını, köhnemiş bazı anlayışların baskısıyla bir tür yükümlülük olarak algılamanın haklı hiçbir dayanağı yoktur. Özellikle Allah Resûlü"nün ayaklar altına aldığını ilân ettiği bu âdetin İslâm"la bağdaşır hiçbir yanı olamaz. Kan dökme gibi hiçbir dinin tasvip etmediği şiddet eylemlerini İslâm"a mal etmek, dahası, Kur"an"ı ve hadisleri bu türden kanlı törelerin kaynağı gibi göstermek, insanlar için büyük bir cehalet, İslâm"a karşı da büyük bir haksızlıktır.

Diğer taraftan kimi toplumlarda ve durumlarda kişiyi “maktulün kanını yerde bırakmama” gibi bir düşünceye sevk eden çok ciddi sosyal baskıların bulunduğu da bir gerçektir. Bazen ömrünün sonuna dek hapislerde çürüyeceğini bilse bile, eline silah almadığında aşağılanacağını, ailesinden ve toplumdan dışlanacağını hatta belki evlenecek kız bile bulamayacağını düşünen kimse, namusunu ve şerefini kurtarmak adına ne yazık ki bu töreye uymaktadır. Böyle durumlarda irade ve karakter sahibi olan insanın bir tercih yapması gerekebilir: Bir cana kıyarak kötü ve çirkin bir âdetin parçası olmak mı, yoksa insanların sözde beklentilerine değil de Allah"ın emrine teslim olmak mı? Böyle bir ikilem karşısında müminin tercihi Yaratıcı"sından yana olmalıdır: “Yoksa onlar câhiliye devrinin hükmünü mü istiyorlar? Allah"a hakkıyla inanmış insanlar için, kimin hükmü Allah"ınkinden daha güzeldir?” 50

İslâm"ın bu konudaki tavrı son derece açıktır. Hayatının her ânında Rabbinin kendisine şah damarından daha yakın olduğunun51 bilincinde olan mümin, haksızlığa uğradığında hukukun eliyle en doğru ve en meşru biçimde hakkını arar. Hukukî yollardan hakkını aramaya gücünün yetmediği zamanlarda ise, güvendiği o yüce kudretin kendisine yardım ve dostluk edeceğine52 dair inancını asla yitirmez. Şu hâlde hiç kimseye hiçbir zaman zerre kadar haksızlık etmeyen,53 insanların yaptığı her şeyden haberdar olan54 ve suçlulardan intikam almayı vaad eden55 Yüce Allah varken, bir mümin için en güzel yol, güç yetiremediği zalimlerin hesabını Allah"a havale etmektir.56

Ve nihayet bu kanlı eylemin insan onuru ve haysiyetiyle de bağdaşmayacağı aşikârdır. İntikam duygusundan kaynaklanan susuzluğu kanla gidermeye çalışmak, yiğitlik ve cesaretin değil, olsa olsa zayıflık ve çaresizliğin göstergesidir. Asıl onurlu davranış, can almak değil, can bağışlamaktır.57

Kısas: Suç ve Cezada Denklik

Ureyne ve Ukl kabilelerinden bazı insanlar Medine"ye gelerek Müslüman olduklarını ifade ettiler. Bir müddet kaldıkları Medine"nin havası kendilerine ağır gelince Resûlullah"ın (sav) huzuruna çıkıp, “Ey Allah"ın Resûlü, bizler çölde yaşamaya alışık göçebe insanlarız; yerleşik hayat bize yaramadı.” diyerek Medine"den ayrılmak istediklerini söylediler. Rahmet Peygamberi (sav) de onları zekât olarak toplanan develer ve çobanının bulunduğu Hârre bölgesine yerleştirdi. Yeniden sağlıklarına kavuşmaları için de develerin sütlerinden beslenebileceklerini söyledi. Bunun üzerine develerin yakınlarında yaşamaya başlayan bu insanlar, sağlıklarına kavuşunca İslâm dininden vazgeçip yeniden küfre döndüler ve çobanı öldürerek develeri önlerine katıp götürdüler. Olup bitenler Hz. Peygamber"e ulaşınca, onların arkalarından bir grup adam gönderdi. Yakalanıp huzura getirildiler. Suçları sabit görülünce, kısas yapılarak çobana yaptıkları gibi acı bir şekilde öldürüldüler.1

Enes b. Mâlik"in, “Hz. Peygamber"in uyguladığı en ağır ceza” olarak nitelediği2 bu cezalandırma, belirtildiği üzere kısas olarak uygulanmıştır. Peki, adı her anıldığında zihinlerde Merhamet ve Sevgi Peygamberi olarak canlanan Allah Resûlü"nü (sav) bu ağır cezayı uygulamak durumunda bırakan kısas nedir?

Kısas, “bir şeyin ardından gitmek, iz sürmek, eşitlemek ve misilleme yapmak, işlenen fiile ona denk bir fiille mukabele etmek” anlamlarına gelmektedir. Hukuk terimi olarak ise, “kasten olmak şartıyla, öldürdüğü kişiye karşılık katilin öldürülmesi veya yaraladığı kişide bedenî veya fizikî zarar meydana getiren kimsenin benzer şekilde cezalandırılması” anlamını ifade etmektedir.3 Tanımda da belirtildiği gibi kısas, haksız yere ve kasten adam öldürme ve yaralamalarda uygulanır, hata ile işlenen eylemlerde bu ceza uygulanmaz.

Kur"ân-ı Kerîm"de zikredilen ve Hz. Peygamber"in vahşi câhiliye toplumunun izlerinden kurtulmaya çalışılan devirlerde uyguladığı kısas, bir insanın en temel hakkı olan yaşama hakkını elinden alan ya da “yaralayan” katili/suçluyu aynı şekilde cezalandırmakla, toplumun “hayat hakkını” güvence altına almayı hedeflemektedir. Nitekim dinimizde, öldürme başta olmak üzere insanın canına yönelik işlenen suçlar büyük günah sayılarak kesin bir şekilde yasaklanmıştır. Kısas cezası sayesinde de hem insan hayatına yönelik haksız tecavüzler önlenmek istenmiş, hem de suçluya işlediği suça denk bir ceza verilerek adaletin sağlanması arzulanmıştır.

Kısasın çok eski millet ve medeniyetlere kadar uzanan uzun bir geçmişi vardır. İslâm"dan önceki dönemde Arap toplumunda da kısas cezası yaygın olarak uygulanmaktaydı. Kısas cezası Kur"an"da olduğu gibi Tevrat"ta da bulunmaktadır. Nitekim bir âyette Yüce Allah şöyle buyurmuştur: “Tevrat"ta onlara şöyle yazdık: Cana can, göze göz, buruna burun, kulağa kulak, dişe diş (karşılık ve cezadır). Yaralar da kısasa tâbidir (Her yaralama misli ile cezalandırılır). Kim bunu (kısası) bağışlarsa kendisi için o kefaret olur. Kim Allah"ın indirdiği ile hükmetmezse işte onlar zalimlerdir.” 4 Hatta, “Sizin için kısasta hayat vardır...” 5 âyetinin farklı bir anlatımı olan, “Öldürmeyi yok eden en iyi şey, yine öldürmedir.” şeklindeki atasözünde ifadesini bulan kısas dönemin adalet anlayışında önemli bir yer tutmaktadır.

Süleyman b. Amr b. Ahvas"ın naklettiğine göre, Peygamberimizle birlikte Veda Haccı"na katılan babası şöyle anlatmıştır: “Hz. Peygamber Veda Haccı"nda yaptığı konuşmasında önce Allah"a hamdedip O"nu övdü, vaaz ve nasihat etti. Ardından şöyle buyurdu: "...Bilesiniz ki! Kişi ancak kendi suçundan dolayı cezalandırılır. Baba evlâdının suçundan, evlât da babasının suçundan dolayı cezalandırılmaz." ”6 Bu sözleriyle Hz. Peygamber kısasta ve diğer bütün suçlarda cezanın yalnız suçu işleyene verileceğini anlatıyor ve suçun şahsîliğini vurguluyordu. Çünkü bir devlet anlayışının tam olarak gelişmediği bu dönemde kısasın uygulanmasında, kan bağının belirleyici olduğu kabileler arası güç dengesi son derece etkin bir rol oynuyordu. Dolayısıyla da kısasın uygulanmasında çoğu kez keyfîlik ve aşırılıklar söz konusu oluyor, bu da peşinden nesiller boyu devam eden kan davalarını getiriyordu. Kabile fertlerinden birine karşı işlenen suç bütün kabileye karşı işlenmiş sayılıyor, o kabileden olan herkes suçlu suçsuz ayrımı gözetilmeksizin misillemeye maruz kalabiliyordu. İslâm dini bu ayrımcılığa son vererek herkesin hukuk önünde eşit olduğu ve suçun bireyselliği ilkesini yerleştirmiştir.

İnsanlar arasındaki ayrımcılığı gösteren başka bir olayı anlatan İbn Abbâs (ra) da, Medine"de yaşayan iki büyük Yahudi kabilesi arasındaki ayrımcılığa dikkat çekerek şunları söylemiştir: Kurayza ve Nadîr kabileleri vardı. Nadîr, Kurayza"dan üstün kabul edilirdi. Kurayzalı biri bir Nadîrliyi öldürürse öldürülürdü, ancak tersi olursa sadece yüz ölçek hurma verilirdi. Peygamberimizin Medine"yi teşriflerinden sonra Nadîr kabilesinden biri Kurayzalı birini öldürmüştü. Kurayzalılar, katilin kısas olarak öldürülmesini talep edince Nadîrliler eski âdetleri üzere katili teslim etmeyip meseleyi, peygamber olduğunu bildikleri ancak inanmadıkları Hz. Peygamber"e götürdüler. Bu olay üzerine Peygamber Efendimize onların arasında adaletle hükmetmesini emreden7 ve câhiliye dönemine ait hükümleri uygulamayı arzu edenleri kınayan8 âyetler nâzil oldu.9 Görüldüğü gibi Hz. Peygamber her konuda olduğu gibi kısasta da adalete büyük önem vermiştir. Herkes kabul eder ki adalet, hukuk ve müeyyideler herkese eşit uygulandığında adalettir; hukuk karşısında herkesin eşit olduğu bilinci o toplumda yaşayan bütün insanlara bir taraftan güven verirken diğer taraftan kendisini suç işlememeye sevk edecektir.

İmam Şâfiî, İmam Mâlik ve Ahmed b. Hanbel gibi bazı âlimler, “Kâfir bir kişiyi öldürmesi sebebiyle mümin öldürülmez.” 10 şeklindeki hadise dayanarak bir kâfiri öldüren müminin buna karşılık öldürülemeyeceğini ifade etmişlerdir. Buna karşılık Kur"an zaviyesinden bakan İmam Ebû Hanîfe ise kısas ile öldürmede Müslüman-kâfir, kadın-erkek ve hür-köle ayrımı gözetmemiş, insan olma temelinde bir anlayış geliştirmiş ve bu hadisteki kâfir ile kastedilenin savaş hâlinde olunan gayri müslimler olduğunu belirtmiştir.11 Kısasta mümin-kâfir ayrımı yapılmaması Kur"an"daki âyetler ile İslâm"ın adalet ve eşitlik anlayışının yanı sıra Hz. Peygamber"in cariye karşılığında hür insanlara kısas yaptığına dair uygulaması ile12 erkeğin, kadın karşılığında kısas olarak öldürülebileceği13 ve “Kim kölesini öldürürse biz de onu öldürürüz, kim kölesinin bir organını keserse biz de onun organını keseriz.” 14 şeklindeki hadisleriyle de uyum içindedir.

Adı adaletle özdeşleşen Hz. Ömer, Yemen"in San"a şehrinde bir kişiye tuzak kurarak onu ortaklaşa öldüren altı veya yedi kişiye ayrı ayrı kısas uygulamış ve “Eğer bütün San"a halkı bu suça iştirak etmiş olsaydı hepsine aynı cezayı verirdim.” demiştir.15

Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Cinayet veya yaralanma gibi bir cürüme maruz kalan kişi (ya da velîsi) şu üç şeyden birini seçer: Ya (hukukun eliyle suça denk bir müeyyide yani) kısas ister ya affeder ya da diyet alır. Dördüncü bir şey isterse onu engelleyin. Kim de bundan sonra sınırı aşarsa onun için acı verici bir azap vardır.” 16 Görüldüğü gibi İslâm, kısası gerektiren olaylarda, mağdura veya ailesine üç alternatif sunmaktadır. İlki, mağdur veya ailesi af veya diyet yolunu tercih etmediği takdirde uygulanan ve adaleti tesis eden kısas uygulamasıdır. Buna göre öldüren öldürülür, diş kıranın dişi kırılır, yaralayan yaralanır... Burada suç ve ceza dengesi gözetilir ve meşru ölçüler aşılmaz.17 Enes b. Mâlik"in anlattığına göre, halası Rübeyyi", bir cariyenin ön dişlerini kırmıştı. Af ve diyet talepleri olumlu karşılık bulmadı. Cariyenin yakınları kısasta direttiler ve onun da dişlerinin kırılmasını istediler. Mesele Allah Resûlü"ne (sav) intikal edince bile kısas taleplerinden vazgeçmediler. Bunun üzerine Hz. Peygamber, “Allah"ın Kitabı"na göre kısas gerekir.” diyerek kısas uygulanmasına hüküm verdi. Ancak Enes"in amcası18 ve Rübeyyi"in kardeşi olan Enes b. Nadr"ın kısasın uygulanmaması yönündeki ısrarcı tavrı üzerine cariyenin yakınları davalarından vazgeçerek sonunda diyete razı oldular.19 Görüldüğü üzere İslâm"da mağdur olan bir cariye bile olsa hakkını sonuna kadar isteyebilmekte ve kısas talebinde bulunabilmektedir.

Ahlâkî ve uhrevî sorumluluğunun yanında dünyevî ceza olmak üzere bu tür kasıtlı suçların karşılığının kısas olduğu20 ifade edilmekle birlikte, en faziletli yol ise suçluyu karşılıksız affetmek, ona ihsanla muamele etmek, kötülüğe iyilikle karşılık vermektir.21 Yüce Allah da âhirette günahlara kefaret olacağı prensibinden hareketle karşılıksız affı tavsiye etmiştir.22 Nitekim Resûlullah"a (sav) bir defasında kısas talebi için gelindiğinde o da suçluyu affetmelerini tavsiye etmiştir.23

Mekke"de bir Peygamber"in ortaya çıktığını duyunca makamını bırakıp gelen Yemen"in reislerinden Vâil b. Hucr"un24 anlattığına göre, Resûlullah"a boynundan kayış ile bağlanmış bir katil getirilmişti. Resûlullah maktulün velîsini çağırarak önce onu affetmesini teklif etmiş ancak o buna razı olmayınca diyet almasını önermişti. Öldürülen kişinin velîsi ısrarla kısas istemiş bunun üzerine Resûlullah (sav) onu götürüp öldürmesine hükmetmişti. Adam arkasını dönmüş giderken aynı şekilde affetmesi ya da diyet alması hususunda onu ikna etmeye çalışan Peygamberimiz yine olumsuz cevap ile karşılaşmış ve aynı söyleşi dört defa tekrarlanmıştı. Sonunda Peygamber Efendimiz şöyle buyurdu: “Dinle! Sen onu affedersen, o katil hem kendi günahını hem de maktulün günahını yüklenir.” Bunun üzerine adam, katili affetti.25

Yukarıdaki hadiste belirtildiği gibi, mağdurun veya velîsinin, suçluyu karşılıksız affetmenin yanı sıra diyet karşılığında kısas hakkından vazgeçme hakkı da bulunmaktadır. Öldürülenin “kan bedeli” diyebileceğimiz diyet, suçluya büyük bir malî külfet getirirken mağdur tarafa da ekonomik anlamda önemli bir katkı sağlamaktadır. Nitekim Hz. Peygamber öldürülen bir kişinin diyetini yüz deve26 olarak belirlemiş ve fiyatlarının artıp azalmasına bağlı olarak da bunların para cinsinden değerlerini takdir etmiştir.27 Ölüme sebebiyet vermeyen yaralanmalarda ve sakat bırakmalarda ise diyet, hadis ve sünnette belirlenen miktarların yanı sıra yaralamanın derecesi, suçun işleniş tarzı, fiilin yol açtığı kayıp ve organın hayatî fonksiyonu gibi hususlar göz önünde tutularak belirlenmektedir.28 Haddi aşarak hem diyet alıp hem suçluyu öldürenler için ise Hz. Peygamber, “Diyet aldıktan sonra (katili) öldüreni asla affetmem.” buyurmuştur.29

Kısasta, suç ve ceza dengesinin sağlanmasının zor olduğu yaralamalarda, suçluya hak ettiğinden ağır bir ceza verilme riskinden dolayı genelde diyet tercih edilmiştir. Hz. Peygamber bu dengenin sağlanması için bazen de mağdura, beklemesini ve uğradığı zararın tam olarak ortaya çıkmasını tavsiye ederdi. Nitekim bir gün Hz. Peygamber"in yanına bacağından yaralanan bir adam geldi ve kısas istedi. Hz. Peygamber de ondan yarasının iyileşmesini beklemesini istedi. Fakat yaralı adam ısrarla kısas isteyince Resûlullah cezayı uyguladı. Mağdur, kendi ayağı iyileşmemesine rağmen suçlununki iyileşince Hz. Peygamber"e geldi ve diyet istedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber, “Sana, "Yaran iyileşinceye kadar kısas yapma!" demedim mi? Ama sen bana karşı geldin. Allah seni uzak etsin, yaran da iyileşmesin” buyurdu.30

Sevgili Peygamberimizin hayatta olduğu dönemde bir Yahudi, Medineli bir cariyeye saldırarak üzerindeki ziynet eşyalarını aldıktan sonra başını taşla ezerek öldürmeye çalıştı. Ancak cariyeyi bulanlar Hz. Peygamber"e getirdiler. Ölmek üzere olan ve konuşamayan kızcağıza, “Seni falan mı öldürdü?” diye birkaç kişinin ismi soruldu. Her defasında, “Hayır.” anlamında başıyla işaret yapan cariye, Yahudi"nin ismi sorulunca, “Evet.” anlamında başını salladı. Allah Resûlü (sav) bu Yahudi"yi getirtti. Ardından Hz. Peygamber, suçunu itiraf eden Yahudi"nin cezalandırılmasını emretti.31

İslâm"daki kısas anlayışı, sahâbe arasında bazı duygusal anekdotlara da yansımaktaydı. Medineli sahâbî Üseyd b. Hudayr (ra), etrafına neşe dağıtan bir zâttı. Bir gün yine yaptığı konuşmalarla insanları güldürüyordu. Topluluğun içinde bulunan Efendimiz (sav) de gülümseyerek yerden bir dal alıp hafifçe Üseyd"in böğrünü itti. Bunu fırsat bilen Üseyd, Hz. Peygamber"e dönerek, “Ey Allah"ın Resûlü, kısas yapmama izin ver.” dedi. Yüce Nebî de, “Kısas yap o hâlde.” buyurdu. Ama Üseyd, “Benim üzerimde gömlek yoktu.” dedi. O mütevazı Peygamber de gömleğini yukarı kaldırarak böğrünü açtı. Düşündüğünü gerçekleştirmenin tam sırası olduğunu gören Üseyd, Efendimize sarılarak böğrünü öptü ve “Ey Allah"ın Resûlü, benim arzum sadece bu idi.” diyerek etraftaki ashâbın da duygulandığı bir ortam oluşturdu.32

Kısas... Suç cinsinden ceza, suç kadar ceza; ne eksik ne fazla... Rahmet Peygamberi"nin (sav) sağlamaya çalıştığı prensibi, yani adaleti tesis etmeye yönelik uygulamalar... Yüce dinimiz İslâm"ın, insanın en temel hakkı olan can güvenliğini sağlamaya yönelik aldığı tedbirlerin başında gelen kısas, sadece suçun işlenmesinden sonra etkisi olan bir ceza değil aynı zamanda insanları suç işlemekten alıkoyma, suça yeltenmesini engelleme konusunda da önemli bir işleve sahip olmuştur. Kısasın asıl gücü, suçun işlenmesine yönelik getirdiği caydırıcılık olarak değerlendirilmiştir. Nitekim ceza, suçun karşılığında çok hafif kaldığında hukukun ana gayelerinden olan caydırıcılığın etkisini yitireceği ve bir anlamda işlevsiz kalacağı, dolaylı olarak suçların ve suçluların artmasına neden olacağı mülâhazaları serdedilmiştir. Bugün kısas cezası daha çok örneğine tarihte rastlanan bir hukukî müeyyide olarak görülmektedir. Dünyada bu müeyyideyi hukuk sisteminde muhafaza eden çok az ülke vardır. Hatta dünyanın pek çok ülkesinde ölüm cezası, ceza yasalarından tamamen kaldırılmıştır. Her hâl ve şartta insan hayatını korumayı hedefleyen bu düzenlemeler modern hukuk anlayışının ulaştığı son düzeyi göstermektedir. Ancak bunların bilhassa bir yakınının hayatına kıyılması acısını yaşamış insanları ne kadar yatıştırdığı, toplumun hak ve adalet duygusunu ne kadar tatmin ettiği yine hukuk nazariyecileri tarafından tartışılan bir konudur.

Bu bağlamda kutsal kitaplarda ve Kur"ân-ı Kerîm"de yer alan ve suç ve cezanın denkliğini hatırlatan âyetler, insanlığa insan hayatının dokunulmazlığı ilkesini hatırlatmaya devam edecektir:

“Ey akıl sahipleri! Kısasta sizin için hayat vardır. Umulur ki suç işlemekten sakınırsınız.” 33