Hadis Kütüphanesi | مكتبة الحديث

Giyim Kuşam ve Süslenme Âdâbı: Takva Elbisesini Giyebilmek

Giyinmek, insanoğlunun tabiî bir ihtiyacıdır ve insanlık tarihi kadar eskidir. Ancak insan, diğer canlılardan farklı olarak doğal bir örtü içinde yaratılmamıştır. İnsanın giyinme şekli, coğrafyaya ve geleneksel farklılıklara göre değişkenlik arz etmiştir. İlerleyen zaman içerisinde her millet kendine özgü giysiler ve giyinme tarzları geliştirmiştir.

Arap coğrafyasında da giysilerin daha çok iklim koşullarının etkisinde şekil kazandığını söylemek mümkündür. Peygamber Efendimizin geldiği ortamda dönemin âdet ve alışkanlıklarına da uygun olarak erkekler, genellikle başlarına bir sarık dolayıp bellerinden itibaren topuklarına kadar uzanan dikişsiz bir kumaş örterlerdi.5 Kadınlar ise üzerlerine genellikle yeldirme şeklinde bir üstlük almak suretiyle uzun entariler giyerlerdi.6 Rivayetlerden, özellikle İslâm"ın ilk dönemlerinde yünden dokunmuş kıyafetlerin yaygın olduğu anlaşılmaktadır.7

İslâm öncesi kullanılan giyim kuşam malzemesi ve giysiler, İslâm geldikten sonra da ana çizgileriyle varlıklarını sürdürmekle birlikte, Hz. Peygamber (sav) söz konusu giysilerin bazılarının kullanımında birtakım değişiklikler tavsiye etmiştir. Bu değişikliklerin temelinde, farklı din ve inançların yaşadığı bir çevrede yetişmek durumunda kalan Müslümanlara bir kimlik ve aidiyet bilinci kazandırma çabasının yattığı anlaşılmaktadır. Mamafih Allah"ın Elçisi (sav), başlarını örtmeleri için mümin erkeklere yeni bir tarz önererek, “kalensüva” adıyla bilinen bir başlık üzerine sarık sarmayı tavsiye etmiştir. Bu yeni uygulamayı, “Bizimle müşrikler arasındaki fark, başlıklar üzerindeki sarıklardır.” sözüyle anlatmıştır.8 Başka geleneklerin etkisine kapılıp onların içinde kaybolmamaları yönünde Müslümanları uyaran9 Hz. Peygamber"in, “Müşriklere muhalefet edin; bıyıkları kısaltın, sakalları uzatın.” ,10 “Yahudi ve Hıristiyanlar (saç ve sakallarını) boyamazlar, siz onların aksine davranın.” ,11 “Bıyıkları kısaltın, sakalları uzatın; Mecûsîlere benzemeyin.” 12 ifadeleri ile öyle anlaşılıyor ki taklit ve özentiyi engelleme, Müslümanlara o günün şartlarında özgün bir kimlik ve görünüm kazandırma amacı gütmüştür.

Kıyafetlerin de bir dili vardır. İnsanların şahsiyet ve özgünlüğünün bariz bir şekilde ifadesini bulduğu yerlerden biri de kıyafet tercihleridir. İnsanın giydiği şık ve zarif giysilerin her zaman çevresine olumlu imalar vereceği açıktır. Halk arasında yaygın olan, “İnsan elbisesiyle karşılanır, fikirleriyle uğurlanır.” sözü bu bakımdan anlamlıdır. Elbise veya örtü Allah"ın insan için var kıldığı en önemli nimetlerden biridir. Onun önemi, olumsuz doğa koşullarına karşı insanı korumasının yanı sıra13 bedenin mahrem yerlerini örtme ve insanı güzel gösterme, böylece onun saygınlığına uygun bir görünüm sağlamasından kaynaklanmaktadır. Bu hususa, Kur"an"da insanlığın ataları Âdem ile Havva kıssasının anlatıldığı yerde işaret edilmiş olması manidardır: “Ey Âdemoğulları! Sizin için mahrem yerlerinizi örten giysi, süslenecek elbise var ettik. Takva elbisesi ise daha hayırlıdır.” 14 Yine, “Allah"ın kulları için yarattığı ziyneti ve hoş rızıkları kim haram kıldı?” 15 âyetinde elbiseye “ziynet” denilmesi, onun temiz ve helâl yiyecekler gibi Allah"ın nimetlerinden olmasının yanında bir süs ve güzellik nesnesi olarak da var kılındığını göstermektedir. Bu âyetin câhiliye döneminde bazı Arap putperestlerin dindarlık adı altında Kâbe"yi çıplak veya yarı çıplak tavaf etme âdetlerini reddetmek üzere nâzil olduğunu16 düşündüğümüzde günümüzde bazı çevrelerde rastlandığı gibi çeşitli gerekçelerle kimi güzel ve değerli nimetleri haram saymayı bir erdem ve dindarlık göstergesi saymak büyük bir yanılgıdır. Efendimiz (sav), bunun tam aksine Müslümanların temiz ve şık giyinmelerini istemiştir. Yukarıdaki âyetin anlamına uygun olarak, “Allah, nimetinin eserini kulunun üzerinde görülmesini sever.” 17 buyuran Resûlullah, durumu müsait olan müminlerin, özellikle giyim kuşam noktasında imkânlarını en iyi bir şekilde kullanmalarını istemiştir. Nitekim Ebû Hüreyre ile birlikte Hayber fethi esnasında İslâm"la şereflenen İmrân b. Husayn18 bir defasında giydiği ipekten bir kıyafet ile arkadaşlarının huzuruna çıktığında arkadaşları şaşkınlıklarını ifade edince İmrân, “Yüce Allah, nimetinin eserinin yarattıklarının üzerinde görülmesini ister.” 19 hadisini hatırlatmıştır.

Allah Resûlü, Müslüman"ın giyim kuşamı hususunda o kadar hassastır ki saçı başı dağınık bir vaziyette dolaşan birilerini gördüğünde, kıyafetlerini düzeltmeleri için onları uyarmaktan kendini alamamıştır.20 Hatta onun (sav), savaşa giderken bile uygun görmediği kıyafetlere müdahale ettiği olmuştur. Benî Enmâr Gazvesi için yola çıktıklarında bir ağacın gölgesinde dinlenirlerken Câbir b. Abdullah hayvanları otlatmakla görevli arkadaşlarından birisinin hazırlığıyla meşguldü. Çoban yola çıktığında üzerinde eskimiş iki hırka vardı. Onun bu hâli Hz. Peygamber"in dikkatini çekti. Öyle ki, “Onun bu ikisinden başka elbisesi yok mu?” diye sormaktan kendini alamadı. Câbir, “Ona verdiğim heybede iki elbise daha var.” deyince Resûlullah, “O hâlde onu çağır ve kendisine onları giymesini söyle!” buyurdu. Câbir de hemen arkadaşına gidip Resûlullah"ın isteğini iletti. Bunun üzerine çoban elbiseleri giydi ve tekrar yola koyuldu. Ardından Peygamberimiz (sav), “Hay Allah müstahakkını versin! Böylesi daha iyi olmadı mı?” dedi. Bu sözü işiten adam, “Yâ Resûlallah! Allah yolunda savaşırken de mi böyle giyineyim?” diye sordu. Allah Resûlü (sav), “(Evet) Allah yolunda savaşırken de!” buyurdu.21

Müslüman, kılık kıyafetiyle her zaman insanların kendisine imrendiği bir görüntü arz etmelidir. Ruh güzelliği dışına da yansımalı, ahlâkıyla olduğu kadar zarif görünümüyle de öne çıkmalıdır. Sevgili Peygamberimizin bu noktadaki duyarlılığını kendisinden sonra da devam ettiren arkadaşları, yeri geldiğinde birbirlerine giyim kuşam hususunda tavsiyelerde bulunmuşlardır. Bu duyarlılığı gösterenlerden biri de Şam"a yerleştikten sonra kendini ibadete veren zâhid sahâbî Sehl b. Hanzaliyye"dir. O, kendisi ile sık sık görüşen Ebu"d-Derdâ"ya bir keresinde, Allah Resûlü"nün yolculuğa çıkan bazı arkadaşlarına verdiği şu öğüdü hatırlatmıştır: “Sizler , kardeşlerinizin yanına gidiyorsunuz. Binitlerinizin bakımını iyi yapın, kıyafetlerinizi düzeltin! Öyle ki yüzdeki bir ben nasıl dikkat çekici ise, siz de onun gibi insanlar içinde gözde olun! Çünkü Allah çirkin görünümü ve çirkin söz ve davranışı sevmez.” 22

Güzel ve nitelikli giyinmenin malî imkânlara bağlı olduğuna kuşku yoktur. Müslümanların maddî bakımdan sıkıntı içerisinde oldukları dönemlerde Hz. Peygamber, giyinme hususunda onlardan daha ölçülü olmalarını istemiştir. Ensardan Ebû Ümâme"nin bildirdiğine göre, sahâbîler bir gün dünya nimetleri hakkında konuşmaya dalınca Hz. Peygamber (sav) kibir ve gösterişten uzak mütevazı bir sadeliğin inanmış olmanın bir gereği olduğunu şu şekilde hatırlatmıştır: “Duymuyor musunuz, duymuyor musunuz? Sadelik imandandır, sadelik imandandır!” 23 Zira o gün tüm Müslümanlar yoksunlukta birleşiyorlardı. Ancak Peygamber sonrası dönemlerde maddî imkânların düzelmesine bağlı olarak elbiseler çeşitlenmiş ve giysilerin niteliği de yükselmiştir. Hz. Peygamber (sav), tek parça kıyafet içerisinde namaz kılınıp kılınamayacağını soran birisine, “Her biriniz iki kıyafet bulabilir mi ki?” karşılığını vermiş, aynı soru ilerleyen yıllarda Hz. Ömer"e sorulduğunda ise Halife Ömer şu karşılığı vermiştir: “Allah size bol verince siz de cömert davranın.” Bundan sonra insanlar alt ve üstlerine giydikleri ikişer kıyafet içinde namaz kılmaya başlamışlardır.24 Yine Hz. Âişe bir gün üzerindeki Yemen kumaşından yapılmış beş dirhem değerindeki elbiseye işaret ederek, Resûlullah devrinde bu kalitede bir elbisesi olduğunu, o günün Medine"sinde düğün için süslenen hanımların onu ödünç aldıklarını, oysa hizmetçisinin bile artık bu elbiseyi giymekten utandığı bir zamanda yaşadıklarını söylemiştir.25

İyi ve güzel kıyafetler giyinmek, kadın erkek her insanın arzulayacağı bir şeydir. Şu var ki süslenme ve güzel görünme isteği daha çok hanımlarla özdeşleşmiştir. Bu bakımdan nebevî öğretide, incelik ve zarafetin göstergesi olan ipekten giysilerin, altın gibi süs eşyalarının hanımlara tahsis edilmesi ve erkeklerin bu kabil giysilerden kaçındırılması26 anlamlıdır. Nitekim bir defasında Hz. Peygamber, kendisine tamamen ipekten dokunmuş bir elbise hediye edilince, onu Hz. Ali"ye göndermiştir. Hz. Ali"nin, “Bunu ne yapayım?” sorusuna, eşi Hz. Fâtıma"yı, annesi Fâtıma bnt. Esed"i ve amcası Hamza"nın kızı Fâtıma"yı kastederek,27 “Onu başörtüsü yap ve Fâtımalar arasında dağıt.” karşılığını vermiştir.28 O (sav), kendisine gelen ve ashâbına takdim ettiği saf ipek elbiselerin ya giymesi uygun olanlara verilmesini,29 ya hanımlara başörtü olarak hediye edilmesini,30 ya da pazarda satılıp paraya çevirme yoluyla istifade edilmesini tavsiye etmiştir.31

Erkeklerin altın ziynet ve saf ipekten sakındırılmasının temelinde abartı ve israfı engelleme kaygısının da yattığı düşünülebilir. Hatta Resûlullah bir hadisinde, altın takılarıyla gösteriş yapan kadınlara seslenerek onların altından uzak durmalarını istemiş ve süslenmeleri için altın yerine gümüş ziynete yönelmelerini tavsiye etmiştir.32 Onun (sav) bu tavsiyesinde, o zaman çok değerli bir “para” olan altının süs malzemesi olarak kullanılmasının ekonomik canlılığı olumsuz etkileyeceği düşüncesi de etkili olmuş olabilir.

İpek giysilere ve altın ziynete getirilen kısıtlamalarda bu eşyaların abartı ve israf yanında kibir ve gösterişe yol açma olasılığı da göz önünde tutulmuş olmalıdır. Kibirlenme ve gösteriş, güzel kıyafetler giyinerek ve süslenerek topluma karışan herkesin içine düşebileceği marazî duygulardır. Bu insanî hastalığın farkında olan Efendimiz (sav), bir taraftan müminlere zarif ve temiz giyinmelerini öğütlerken,33 diğer taraftan imkânlarını başkalarına tepeden bakma vesilesi yapmamalarını söylemiştir. Resûlullah, müminlere, muhtemelen daha çok Kureyş aristokratları ve İran sosyetesinin bir giyim tarzı olduğu, bu yüzden de mağrurlanmaya yol açabileceği gerekçesiyle yerde sürünecek kadar uzun kıyafetler giymemeleri konusunda uyarmış ve şöyle buyurmuştur: “Yüce Allah, kibrinden dolayı elbisesini yerde sürükleyen kimseye (rahmet nazarıyla) bakmaz.” 34

Buradan hareketle insanın doğasında var olan güzel görünme isteği ile kibir duygusu arasında bir bağ kurulmamalıdır. Nitekim bilge sahâbî Abdullah b. Mes"ûd"un aktardığına göre, Hz. Peygamber (sav) şöyle buyurmuştur: “Kalbinde zerre kadar kibir bulunan kimse cennete giremez.” Bu söz üzerine bir adam, “İnsan elbisesinin ve ayakkabısının güzel olmasından hoşlanır.” deyince Hz. Peygamber (sav), “Şüphesiz ki Allah güzeldir, güzelliği sever. Kibir ise hakikati inkâr etmek ve insanları küçük görmektir.” demiştir.35

Hadis kaynaklarımızın kılık kıyafete dair bölümlerinde yer alan rivayetler, giyinmenin ahlâkî ve vicdanî boyutuna ilişkin bizlere önemli bilgiler sunmaktadır. Buna göre Müslüman kişi, yeni ve güzel kıyafetler giydiğinde kibir ve gösterişe kapılmak yerine sahip olduğu bu nimetin gerçek sahibini anmalı, Allah"a şükretmelidir. Allah Elçisi"nin öğretilerinde ve sünnetinde yeni bir kıyafet giyen müminin nasıl hareket etmesi gerektiğini gösteren önemli öğütler mevcuttur. O (sav), yeni bir elbise giydiği zaman sarık, gömlek ya da ridâ olsun, o elbisenin ismini söyler ve sonra şöyle derdi:“Allah"ım, sana hamdolsun! Bunu bana sen giydirdin. Senden bu elbisenin hayrını ve hayırda kullanılmasını istiyorum. Onun şerrinden ve şerde kullanılmasından da sana sığınıyorum.” 36

Nebevî sünnette, Müslüman"ın, din kardeşini yeni ve güzel bir kıyafet içerisinde gördüğünde nasıl bir tavır sergilemesi gerektiği de yer almaktadır. Buna göre mümin, böyle bir durumda haset duygusuna kapılmaz, bilakis nazik bir biçimde kardeşini tebrik eder. Peygamber döneminde bir sahâbî yeni bir elbise giydiği zaman diğerleri onu tebrik etmek maksadıyla kendisine, “Güle güle eskit, Yüce Allah da sana yenisini versin!” derlerdi.37 İlk Müslümanlardan ve Habeş göçmenlerinden Hâlid b. Saîd b. Âs"ın Habeşistan"da doğan kızı Ümmü Hâlid"in38 aktardığına göre, bir defasında Resûlullah"a (sav) kare şeklinde küçük ve siyah şekiller bulunan bir giysi getirildi. Nebî (sav), “Sizce buna en lâyık kim?” diye sordu. Orada bulunanlar cevap vermedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber, “Bana Ümmü Hâlid"i getirin!” dedi. Allah Resûlü, o elbiseyi Hâlid b. Saîd"in kızına giydirdikten sonra, “Üzerinde eskitip yıprat!” diye iki defa dua etti ve Habeşçe, “Senâhu senâhu, ey Ümmü Hâlid!” diyerek elbisenin güzel olduğunu ve kendisine yakıştığını ifade etti. “Senâhu, senâhu” kelimesi Habeş dilinde “güzel” demektir.39

İnce ruhlu, narin tabiatlarıyla kadınlar güzel görünmeye ve süslenmeye daha meyillidir. Hz. Peygamber kadının fıtratında var olan bu arzusunun karşısında durmamış ancak onun süslenmeyi suistimal etmesini de onaylamamıştır. Tüm Müslüman kadınlara örnek olacak Peygamber hanımlarına hitaben çeşitli tavsiyelerde bulunan Yüce Allah, onlara câhiliye zamanındaki kadınların yaptığı gibi açılıp saçılarak ve bedenlerini teşhir ederek çıkmamalarını40 buyurmuş, mümin hanımlardan süslenirken süslenme ahlâkına riayet etmelerini istemiştir. Câhiliye devrinde bazı Arap kadınlarının abartılı bir biçimde süslendikleri, bedenlerini teşhir ederek erkeklerin arasında gezindikleri41 göz önüne alındığında bu ilâhî hitabın hikmeti daha iyi anlaşılacaktır.

Hz. Peygamber, yüzlerindeki tüyleri aldıran, saçlarına başkalarının saçlarını ekleten, kaşlarını aldıran, dişlerini incelten, dövme yapan ve yaptıranların ilâhî rahmetten uzak olduklarını söylemiştir.42 Resûlullah"ın, câhiliye döneminde kötü şöhret bulmuş kadınların alışkanlıkları olduğu için bu işleri yapanları kınadığı anlaşılmaktadır. Nitekim müminlerin annesi Hz. Âişe, saçlarına başkalarının saçlarını ekletenler hakkında kendisine bir soru yöneltildiğinde şu karşılığı vermiştir: “Saç ekletenlerden kasıt, sizin anladığınız gibi değildir. Saçı dökülen bir kadının saçına siyah yünden mamul kılları eklemesinde bir sakınca yoktur. Ancak (Hz. Peygamber"in kınadığı kimseler), gençliğinde fuhuş yapan, saçı dökülüp ihtiyarladığında ise kafasına saç ekleterek (veya sunî bir saç kullanarak) fuhuş yaptıranlardır.”43

İslâm, kadının cinsellik dürtüsüyle ancak eşi için süslenebileceğini kabul eder. Yine Âişe validemiz, kendisine gelerek süslenip eşine güzel görünmek için yüzündeki kılları aldırıp aldıramayacağını soran bir kadına şu karşılığı vermiştir: “Seni rahatsız eden şeylerden kendini arındır, nasıl ki bir yere ziyarete giderken süsleniyorsan kocan için de süslen...”44

Câhiliye döneminde olduğu gibi günümüzde de süslenme, güzel görünme, ötekinin ilgisini çekme gibi çeşitli gerekçelerle hem erkeğin hem de kadının bedenleri üzerinde birtakım tasarruflarda bulundukları bir gerçektir. Masum güzel görünme kaygılarının ötesinde vücutlarının çeşitli yerlerine dövme yaptıranlar, bunun tipik bir örneğini teşkil etmektedirler. Bu şekilde dövme yaptıranlar değişik figürler ve semboller kullanmak suretiyle sanal varlıklarla kendilerine telkinlerde bulunmakta, yalın gerçeklikten kendilerini kopartmaktadırlar. Böylece insan şahsiyeti ve kimliği birtakım yapay unsurların gölgesinde kalmaktadır. İslâm büyüklerinden Zührî"nin deyimiyle “câhiliye modası”45 olan bu uygulama muhtemelen bedene işkence olduğu ve sağlık açısından birtakım sakıncalar doğurduğu gerekçesiyle Hz. Peygamber (sav) tarafından yasaklanmıştır.46

Başkalarının dikkatlerini kendilerine çekmek için yapay süslenme veya güzellik vasıtalarını kullanmakta aşırıya giden kadınlar, olduklarından daha genç, daha güzel, hatta daha zengin görünme arayışı içerisine girerek esasen kendi zafiyetlerini ele vermiş olmaktadırlar. Öte yandan Kur"an, erkeklerin de bakışlarına sahip çıkmalarını emretmektedir.47 Ancak bu, kadına erkeğin mahrem duygularını istismar etme hakkı vermez. Resûlullah, dişiliğini sergileyerek cinselliğini insanlığının ve kişiliğinin önüne geçiren, bedenini metalaştıran, onu teşhir eden kadınların ebedî mutluluğu tadamayacaklarını söylemiştir: “...Giyinik (oldukları hâlde) çıplak (gibi olan), (başkalarını kendilerine) cezbeden ve (kendileri de başkalarına) meyleden kadınlar ki onlar, başlarında deve hörgücü gibi topuzlar taşır. İşte bunlar ne cennete girerler ne de cennetin kokusunu alabilirler. Oysa cennetin kokusu çok çok uzak mesafelerden dahi alınır.” 48 Aynı istismarcılığı erkek yaptığında bu nebevî buyruk onun için de geçerli olmaktadır. Dış güzelliğiyle duygu istismarı yaparak seviyesiz bir ilgi uyandırmak ne kadının ne de erkeğin saygınlığına yakışan bir davranıştır.

Hz. Peygamber"in öğretilerinde, Müslümanların temiz ve kibar insanlar olarak, göz zevkine uygun, şık bir giyim kuşam ve süslenme tarzını benimsemeleri öngörülür. Kendini beğenme, kıyafetiyle kendini ispatlama, pahalı harcamalarla israfa dalma gibi hatalı tutumlardan sakındıran Resûl-i Ekrem, mütevazı, zarif ve nezih bir giyim alışkanlığı edinmemizi 

Uyku: Uykunuzu Bir Dinlenme Vesilesi Kıldık

Biraz daha gittiler. Peygamberimiz yine uyukladı ve yana doğru düşecek gibi oldu. Ebû Katâde tekrar müdahale etti ve bu sefer hayvanın üzerinde iyice yerleşinceye kadar ona destek oldu. Gece boyunca yürüdüler, yürüdüler. Seher vaktinin sonlarına ulaştıklarında Sevgili Peygamberimiz bütün bir gecenin uykusuzluğuyla yan tarafına öyle bir sarktı ki bu defa neredeyse bineğinden yere düşüyordu. Bereket ki Ebû Katâde hâlâ uyanıktı ve yanı başındaydı. Resûlullah"ı tutup doğrulttu. Bu esnada gözlerini açan Allah Resûlü, kendisini düşmekten koruyanın kim olduğunu ve ne zamandan beri kendisine eşlik ettiğini sordu. Ebû Katâde, “Gece boyunca.” diye cevap verdi. Bunun üzerine Allah Resûlü minnettarlığını dile getirmek üzere, “Peygamberi"ni koruduğundan dolayı Allah da seni korusun!” diyerek Ebû Katâde"ye dua etti.1

Yorgun düşen, uykusuz kalan sadece Resûl-i Ekrem değildi kuşkusuz. Sahâbîler de uykusuz geçen uzun bir gecenin sonunda bitkin düşmüşlerdi. Bu yüzden uygun bir yere geldiklerinde Peygamber Efendimizden az da olsa istirahat etme talebinde bulundular. Hz. Peygamber, uyuyakalıp sabah namazını kılamama endişesini dile getirince Bilâl-i Habeşî, kendisinin nöbetçi olarak bekleyebileceğini söyledi. Bunun üzerine orada bulunan herkes yatıp uyudu. Bilâl de sırtını bineğine dayayıp beklemeye başladı. Ancak insanlık hâli, o da dayanamayıp bir süre sonra uykuya yenik düştü. Hz. Peygamber, uyandığında güneş çoktan doğmuş, sırtlarını ısıtmaya başlamıştı. Bilâl"e hitaben, “Bilâl, ne demiştin hani, ne oldu?” diye seslendi. Mahcup olan Bilâl ise hiçbir zaman üzerine böylesine bir ağırlık çökmediğini söyleyerek mazeretini bildirdi. Bunun üzerine Hz. Peygamber şöyle buyurdu: “Yüce Allah dilediği zaman (uyutmak suretiyle) ruhlarınızı alır, dilediği zaman da (uyandırarak) geri verir...” 2 Allah Resûlü bu sözleriyle sadece verilen sorumluluğu yerine getiremeyen Bilâl"i teselli etmemiş, aynı zamanda uyuyakalıp sabah namazını kaçırmaktan dolayı kendilerini suçlu hisseden diğer sahâbîleri de rahatlatmıştı.3

Aslında Resûl-i Ekrem bu sözleriyle ne namazı kaçırmayı hafife alıyordu ne de sorumsuzluğu. Onun vurguladığı şey, uyku hâlinin insanın iradesinin dışında olduğuydu. Nitekim bir seferinde de uyuyan kişinin uyku esnasında yaptıklarından sorumlu olmayacağını bildirmişti.4 Uykunun ölüme benzetilmesi de işte bu yüzdendi. Uyku, dönüşü olan bir ölümdü ve Hz. Peygamber uyanınca şöyle derdi: “Bizi öldürdükten sonra dirilten Allah"a şükürler olsun. Yeniden dirilince de ona döneceğiz.” 5

Uyku hakkındaki bu nitelendirmeler âyetlerde de yer almaktadır. Yüce Rabbimiz, insanı geceleyin âdeta bir ölü gibi kendinden geçirmekte ve sonra belirlenmiş olan ömrünü tamamlamak üzere her gün hayata geri döndürmektedir.6 “Allah, (ölen) insanların ruhlarını öldüklerinde, ölmeyenlerinkini de uykularında alır. Ölümüne hükmettiklerinin ruhlarını tutar, diğerlerini belli bir süreye (ömürlerinin sonuna) kadar bırakır. Şüphesiz bunda düşünen bir toplum için elbette ibretler vardır.” 7

İnsan hayatının temel ve vazgeçilmez ihtiyaçlarından olan uyku, Yüce Yaratıcı"nın bütün hayat sahibi varlıklara bahşettiği bir nimettir. Çünkü gündüzü aydınlık, geceyi dinlenme zamanı, güneş ve ayı (vakitlerin tayini için) birer hesap ölçüsü kılan Allah Teâlâ"dır.8 Bu yüzden Kur"an"da, “Gece olsun gündüz olsun, uyumanız ve Allah"ın lütfundan (nasibinizi) aramanız O"nun (varlığının) delillerindendir.” 9 buyrulur. Ve şöyle sorulur: “Hiç düşündünüz mü, eğer Allah gündüzü üzerinize kıyamet gününe kadar sürekli kılacak olsa Allah dışında, bağrında dinlendiğiniz geceyi size geri getirebilecek başka bir ilâh var mıdır?” 10

Hayatın bütün alanları ile ilgili inananlarına yol haritası çizen dinimizin, insan hayatında yeri doldurulamaz bir öneme sahip olan uyku hakkında da çeşitli prensipleri vardır. Hz. Peygamber"in sünnetinde, uykunun vakti, süresi ve yeri hakkında tavsiyeler bulunmasının yanı sıra uykuyu maddî ve mânevî açıdan en iyi şekilde nasıl değerlendirebileceğimize dair de pek çok örnek vardır.

Meselâ, uykunun dinlenme amacını aşarak haddinden fazla uzatılması, insanı tembelliğe sürüklediği için hoş görülmemiştir. Bunun 

Öte yandan ibadeti engellememesi bakımından da uykunun zamanına dikkat edilmesi konusuna dikkat çekilmiştir. Hz. Süleyman"ın annesinin, oğluna tavsiyede bulunurken, “Evlâdım! Geceleyin fazla uyuma! Zira geceleyin fazla uyumak, kişiyi kıyamet günü fakir bırakır.” demesi13 ya da Hz. Peygamber"in, ümmeti konusunda en çok korktuğu şeylerden biri olarak çok uyumayı zikretmesi,14 fazla uyumanın hem ibadetleri ihmale hem de günlük işlerin akışını bozmaya yol açtığı ile ilgili bir vurgu olmalıdır.

Bu hassasiyetin gereği olarak Hz. Peygamber, yatsıdan önce uyumayı ve sonrasında da oturup konuşmayı hoş karşılamazdı.15 Hz. Peygamber"in yatsı namazını bazen gecenin daha ileri saatlerine kadar ertelediği de göz önüne alınacak olursa yatsıdan sonraki herhangi bir saatten sabah namazına kadar olan sürede uyuduğu anlaşılmaktadır. Ancak Sevgili Peygamberimizin kesintisiz olarak uyumadığını, gece yarısı kalkıp ibadet ettiğini, zira bunun kendisine Allah tarafından emredildiğini16 bilmekteyiz. Kur"ân-ı Kerîm"de geceleri az uyuyup da ibadet edenler, Allah"a karşı sorumluluğunun bilincinde olan takva sahibi kimseler olarak vasıflandırılıp övülmüştür.17 Çünkü onlar, herkesin uyuduğu gecenin karanlığında uyanıktırlar. Mağfiret ve rahmet dileyerek Rablerine yönelmişlerdir.

Allah Resûlü sabah namazından sonra uyumayıp sohbet etmeyi ve ashâbıyla beraber vakit geçirmeyi tercih ederdi. O, “Sabah namazını kılıp sonra da oturduğum yerden kalkmayarak güneş doğuncaya kadar Allah"ı zikretmem, benim için Allah yolunda düşmana saldırmamdan daha sevimlidir.” 18 derdi. Bu iki vakit özellikle kavuran sıcaklığın olduğu bölgede günün en verimli iki zaman dilimini ifade ediyordu. Diğer yandan Peygamberimiz, güneşin tepede olduğu zaman diliminde “kaylûle” denilen öğle uykusuna yatardı.19 Bilhassa gece ibadet için uyanmasına yardımcı olduğu için bu uykuya ehemmiyet veriyordu.20 Öğle uykusuna normalde öğle namazından sonra yatardı. Ancak cuma günlerinde ise uykuyu cuma namazından sonraya bırakırdı.21

Uyku, bütün nimetler gibi, aynı zamanda dünya hayatının sınavlarından biridir. Şu bir gerçektir ki insanın hayatını düzene koyması, uyku saatlerini denetim altında tutmasını gerektirir. Bir Müslüman için gecenin sonlarında kılınan sabah namazı, başlı başına bir denetim imkânıdır. Bu bakımdan uyku, tembelliği ve ihmalkârlığı çağrıştıran bir olgu değil, daha verimli ve üretken olmak için güç kazanma fırsatı olarak görülmelidir.

Hadislerde çoğunlukla uykunun ibadetle ilişkisini öncelikli olarak dile getiren bir anlatım söz konusudur. Söz gelimi Allah"ın Resûlü, uyuklayarak namaz kılmayı doğru bulmamaktadır.22 Uyku ile tembellik arasındaki bağlantı ise sabah namazına kalkmamakta ifadesini bulur. Bu olumsuz durumu Peygamberimiz şeytanın bir müdahalesi olarak ifade etmektedir.23

Resûl-i Ekrem, şeytanın uyku esnasında insana verebileceği namaz vaktini kaçırmak, uyuşukluk ve huzursuzluk gibi zararlardan kurtulmak için şunları tavsiye etmektedir: “İnsan uyuduğunda şeytan onun ensesine üç düğüm atar. Her bir düğümü atarken "Önünde uzun bir gece var, yat!" der. Eğer kişi gece uyanıp Allah"ı zikrederse düğümün biri çözülür. Kalkıp abdest alınca bir düğüm daha çözülür. Namaz kılınca üçüncüsü de çözülür ve kişi canlı ve kendini iyi hissederek sabaha girer. Eğer böyle yapmazsa kendini kötü hissederek tembel bir şekilde güne başlar.” 24

Hadislerde abdestli olarak yatağa girmenin önemine de vurgu yapılmaktadır. Abdest aldıktan sonra yatan ve uykusu gelinceye kadar Allah"ı zikreden kimseye, dünya ve âhiret hayrına dair istediğinin verileceği müjdesi, bunlardan biridir.25

Diğer yandan Peygamber Efendimiz uyumadan önce ve sonra bazı özel dualar etmiş, bu duaları bizim de okumamızı istemiştir. Söz gelimi yatmadan önce Felâk ve Nâs sûrelerini okuyarak avucuna üflemesi ve ardından elleriyle bütün vücudunu sıvazlaması,26 uyandıktan sonra ise Âl-i İmrân sûresinin son on âyetini okuması27 onun uykuya dair özel uygulamalarına örnektir. Dolayısıyla dua vasıtasıyla başta şeytan olmak üzere her türlü zarar ve kötülükten korunma çabası uykuda geçen zamanlar için de geçerlidir. Uykuda vefat eden insanın son sözlerinin dua olması ise büyük bahtiyarlıktır. Peygamberimizin uykuya dalmadan önce okunmasını tavsiye ettiği dualardan birisi şöyledir: “Allah"ım! Kendimi sana teslim ettim. İşimi sana havale ettim. Sırtımı sana dayadım, sana karşı ümit ve korku besleyerek... Senden sığınacak yer yine sensin, senden kurtulacak yer de yine sensin. Allah"ım! İndirdiğin kitabına ve gönderdiğin peygamberine iman ettim.” Resûlullah (sav), yatacağı zaman abdest alıp sağ tarafına yatarak bu duayı okuyan kimsenin, o gece ölürse fıtrat üzere ölmüş olacağını müjdelemiştir.28

Öte yandan Hz. Peygamber, uyumak istediği zaman sağ elini başının altına koyarak29 “Allah"ım! Kullarını mahşerde topladığın veya mahşerde kaldırdığın gün beni azabından koru.” 30 şeklinde dua etmekte, “Bizi doyuran ve içiren, ihtiyaçlarımızı gideren ve bizi meskenlerimizde barındıran Allah"a hamdolsun.” 31 diye şükretmektedir. Ayrıca Hz. Peygamber bizlere yatacağımızda, “Rabbim, senin adınla yatağa bedenimi koydum ve senin vereceğin güç, kuvvet ve izinle o yataktan bedenimi kaldıracağım. Eğer ruhumu tutarsan ona rahmet et. Şayet ruhumu alıp götüreceksen salih kullarını muhafaza ettiğin yerde ruhumu muhafaza et.” diye dua etmemizi tavsiye etmiştir.32

Hz. Peygamber, uyku esnasında gelebilecek olan mânevî zararlar kadar maddî zararlara karşı da dikkatli olunmasını istemiştir. Meselâ, korkuluğu olmayan damda uyunmasını yasaklamıştır.33 Etrafı çevrili olmayan açık bir dam üzerinde uyuyarak düşen ve ölen kimsenin, bilerek böyle bir şey yaptığından dolayı Allah"ın koruması altında olmayacağını ifade etmiştir.34 Uyumadan önce evlerdeki ateşin ve lambaların söndürülmesi emri de herhangi bir kazayı önlemeye yönelik Peygamber tedbirlerindendir.35

Uyurken insanların rahat etmesi ve dinlenmesi esastır. İmkânlar dâhilinde bunun gerçekleşmesi amaçlanmalıdır. Çünkü uyanıkken insanın daha dinç ve verimli olabilmesi buna bağlıdır. Her ne kadar Peygamberimiz kendisini rehavete sevk edip gece namazına kalkmasını engelleyebilir gerekçesiyle çok rahat yatakta yatmamayı tercih etmişse de36 bunu ümmetine emretmiş değildir. Çünkü uyku insanın fıtrî bir ihtiyacıdır ve âyet-i kerimelerde de vurgulandığı gibi istirahat etmesi için verilmiş bir nimettir.

Şu hâlde diğer doğal ihtiyaçların giderilmesinde gözetilen prensipler uyku konusunda da geçerlidir. Müslüman, uykuyu ve dinlenmeyi hayatının temel gayelerine hizmet eden bir araç olarak kullanmalı, kendisini çalışmaktan ve kulluk etmekten alıkoyacak derecede keyfe dönük bir uyku düzeninden sakınmalıdır. Ayrıca uyuyabilmenin ne kadar değerlibir Allah vergisi olduğunun farkına varmalıdır. Uyuyunca hayatla bağını koparan ama uyanınca eskisinden daha zinde bir beden ve daha berrak bir zihinle hayata dönmesini sağlayan Rabbine minnettar olmalıdır.

“Vücuduma sıhhat ve afiyet veren ve ruhumu bana geri çevirerek kendisine kulluk yapmama izin veren Allah"a hamdolsun.” 37