Hadis Kütüphanesi | مكتبة الحديث

Cenaze Merasimi: Âhiret Yolcusuna Son Görev

Ebediyet arzusunda olan insan, ömrünün sonu anlamına gelen ölümden korkar, kendisinin ya da sevdiklerinin bir gün öleceği düşüncesinden olabildiğince uzaklaşmak ister. Fakat İslâm inancında ölüm, dünya hayatının sonu olmakla beraber eşsiz güzelliklerle dolu, yepyeni, ebedî bir hayatın başlangıcı demektir. İnsanın özüne döndüğü, müminin en çok sevdiği varlığa, Rabbi olan Allah"a kavuştuğu4 bir düğün gecesidir. Bu nedenle Müslüman, dünyayı zaten geçici bir hayat kabul eder ve ömrünü âhiret yurdunda kazananlardan olacak şekilde geçirme gayretinde olur. Yakınlarının ölümünü de kalbi hüzünle dolu olsa bile Yüce Allah"ın takdiri olarak kabul eder ve onları bu dünyadan en güzel şekilde uğurlamaya çalışır. Hz. Peygamber"in bildirdiği üzere mümin kardeşinin cenazesine katılmak inananların birbirlerine karşı görevleri arasında yer almaktadır: “Müminin mümin üzerinde altı hakkı vardır: Hastalandığında ziyaret eder, öldüğünde cenazesinde bulunur, çağrıldığında davetine icabet eder, karşılaştığında ona selâm verir, aksırdığında "elhamdülillâh" derse "yerhamükâllâh" der, varlığında ve yokluğunda onun hakkında samimi davranır.” 5

İnsanın, hayata veda ederken sevdiklerini yalnız bırakmaması, onlara olan vefa borcunun bir gereği olduğu gibi ölünün yakınları için de bir tesellidir. Dolayısıyla, imkânlar elveriyorsa ölmek üzere olan kimsenin yanında bulunmak, son nefesine kadar ona yârenlik etmek, huzur içinde ruhunu teslim etmesine yardımcı olmak gerekir. Bunun için ölmek üzere olan kimsenin yanında kalpleri huzura erdiren yegâne kelâm olan Kur"ân-ı Kerîm,6 özellikle de Yâsîn sûresi7 okunur. Allah Resûlü"nün, “Ölmek üzere olanlarınıza "Lâilâhe illâllâh." (Allah"tan başka ilâh yoktur.) sözünü telkin edin.” 8 buyruğu üzere, kişinin kelime-i tevhid ile ruhunu teslim etmesi sağlanır.

Son nefeslerinde dahi ashâbını yalnız bırakmamaya gayret eden Resûlullah, Uhud"da aldığı yaralar nedeniyle vefat eden Ebû Seleme"nin yanına gelmiş ve açık kalan gözlerini usulca kapatmıştı. Onun ölümünü feryat figanla karşılayan ailesine, “Kendinize hayırdan başka dua etmeyin. Çünkü melekler söylediklerinize "Âmîn!" derler.” diyerek sadece hayır duada bulunmalarını tembihledikten sonra şöyle dua etmişti: “Allah"ım, Ebû Seleme"yi affet, derecesini hidayete erenler katına yükselt. Arkasında kalanları sen kollayıp gözet. Bize de ona da mağfiret buyur. Ey âlemlerin Rabbi! Kabrini genişlet ve kendisine orada nur halk eyle.” 9

Ölen kimsenin gözlerini kapatmayı ashâbına da emreden Rahmet Peygamberi,10 “(Ölenlerin ardından) avuç içi ile yanaklarını döven, yakalarını yırtan ve câhiliye âdeti olarak bağırıp feryat eden kimse bizden değildir.” 11 buyurmuştur. Öyle ki Müslüman olmak üzere biat eden kadınlardan, Allah"ın takdirine isyan niteliğindeki bu tür davranışları terk edeceklerine dair de söz vermelerini istemiştir.12 Zira yaşamın da ölümün de Allah"tan geldiğini bilen mümin, acısı ne kadar taze ve büyük olursa olsun inancıyla bağdaşmayan, isyana varan söz ve davranışlardan kaçınır.

Hz. Peygamber"in belirttiği üzere ağlamak, insanın merhametinden kaynaklanan bir durumdur.13 Dolayısıyla ölü için üzülmek ve ağlamak değil, bu üzüntüyü aşırı hareketlerle ifade etmek yasaklanmıştır. Nitekim Zeyd b. Hârise, Ca"fer b. Ebû Tâlib ve Abdullah b. Revâha"nın Mute Savaşı"nda şehit edildikleri haberi ulaştığında üzüntüsü yüzünden okunan14 Resûlullah, muhacirlerden Osman b. Maz"ûn vefat ettiğinde de onu öpüp ağlamıştır.15 Kendi oğlu İbrâhim"in ölümüyle bir insanın karşılaşabileceği en büyük acıyı tattığında da gözyaşlarına hâkim olamamış, fakat Allah"a dayanarak O"nun razı olmayacağı söz ve fiillerden sakınmıştır.16

Vefat olayının ardından, ölen kimsenin akrabaları, yakınları, komşuları ve arkadaşları durumdan haberdar edilir. Câhiliye döneminde toplumun ileri gelenlerinden birisi öldüğünde çevre kabilelere haberci gönderilip “Falanca öldü, Araplar mahvoldu!” gibi sözler söylemek, feryat ve figan ederek ağlamak suretiyle ölüm ilânı yapmak âdet hâline gelmişti. Allah Resûlü amacı aşan ve İslâm"ın özüyle bağdaşmayan bu tür ölüm ilânlarını yasaklamıştır.17 Ölüm ilânının gayesi Müslümanların cenazeye iştirak etmek suretiyle kardeşlerine son vazifelerini yapmalarına imkân tanımaktır. Resûlullah Habeş hükümdarı Necâşî"nin vefatını inananlara duyurmuş ve ashâbını onun için namaz kılmaya çağırmıştır.18

Dünya hayatına veda eden müminin Rabbine en güzel şekilde kavuşması, ebedî hayata maddî ve mânevî kirlerinden arınmış olarak başlaması için cenaze özenle yıkanır, güzel kokularla kokulanır ve sonra da güzelce kefenlenir. Allah Resûlü, ashâbın güzide hanımlarından Ümmü Atiyye"ye sevgili kızı Zeyneb"in cenazesini nasıl yıkayacaklarını şöyle tarif etmiştir: “Onu su ve sidr ile üç defa yahut beş defa hatta lüzum görürseniz daha fazla yıkayın. Sonuncuda bir parça da kâfur katın.” 19 Bu tarife göre cenazenin yıkanacağı suya sidr gibi sabun görevi yapacak temizleyici maddeler ve kâfur gibi güzel kokulu malzemeler eklenebilir. Hz. Peygamber, cenazeyi yıkayan kadınlara yıkamaya sağ tarafından ve abdest azalarıyla başlamalarını öğütlemiş20 ve kendi gömleğini vererek bunu kızına iç gömleği yapmalarını istemiştir.21

Bu doğrultuda bir nevi abdest aldırılan cenaze güzelce temizlenecek şekilde yıkanır. Hz. Peygamber"in tavsiyesi üzere yıkama esnasında ölünün avret yerlerine bakılmaması, bu bölgelerin uygun şekilde kapatılması gerekir.22 Yıkamada olduğu gibi daha sonra da edebe riayet etmek ve ölünün vücudunda birtakım hoş olmayan şeylere şahit olunmuşsa bunları başkalarına ifşa etmemek gerekir. Bu konuda Peygamber Efendimiz şöyle buyurmuştur: “Kim bir ölüyü yıkar, onu kefenler, (kefenine) güzel koku sürer, (cenazesini) taşır, cenaze namazını kılar ve ölünün üzerinde gördüğü (olumsuz şeyleri) yaymazsa anasından doğduğu gibi günahlarından arınmış olur.” 23 Resûlullah, cenazenin yıkanması için özel bir kişi tayin etmemekle beraber bu iş için güvenilir kimselerin seçilmesini uygun görmüştür.24 Her ne kadar Resûlullah"ın kızı Hz. Fâtıma"nın25 ve Hz. Ebû Bekir"in vasiyetleri üzerine eşleri tarafından yıkandıkları bilinmekteyse de26 erkek cenazelerini erkeklerin, kadın cenazelerini de kadınların yıkaması uygundur.

Yıkanıp güzel kokular sürülen ölünün saçları toparlanarak düzenli bir hâle getirildikten sonra kefenlemeye geçilir.27 Ölüyü örten bir elbise olan kefen, insanın dünyadan doğduğu gibi ayrılacağını gösteren, üzerinde dünyaya ait hiçbir şeyi olmayan, yakasız ve dikişsiz kumaş parçasıdır. Bu nedenle Allah Resûlü kefen için seçilecek kumaşın, saflığın ve temizliğin sembolü olan beyaz renkte olmasını tavsiye etmiş28 ve çok pahalı olmaması gerektiğini söylemiştir.29 Ayrıca, “Biriniz din kardeşini kefenlediği zaman, onu güzelce kefenlesin.” buyurarak kefenleme işine özen gösterilmesi gerektiğini ifade etmiştir.30

Dinimizde Hz. Peygamber"in üç parça bezle kefenlenmesinden hareketle31 erkeklerin üç, kadınların ise beş parça bezle kefenlenmesi uygun görülmüştür.32 Ancak imkânların elvermediği durumlarda kefen için tek parça kumaş dahi yeterlidir. Zira Hz. Peygamber, Uhud"da şehit olan amcası Hz. Hamza"yı tek parça, çizgili bir kumaşla kefenlemiştir.33 Aynı savaşta şehit düşen Mus"ab b. Umeyr için ise kefen olarak yalnızca bedenini örtmeye yeterli gelmeyen bir kaftan bulunabilmiştir. Öyle ki başı örtüldüğünde ayakları açığa çıkan, ayakları örtüldüğünde ise başı dışarıda kalan Mus"ab"ın bu hâli kendisine bildirildiğinde Hz. Peygamber, örtünün başından aşağı doğru örtülmesini, ayaklarının ise ızhır adı verilen yeşil bir otla kapatılmasını emretmiştir.34 İhramlıyken vefat eden kimselerin ise ihramlıyken dikkat edilmesi gereken hususlar doğrultusunda kefenlenmesini uygun gören Allah Resûlü, bu durumda kişinin giydiği iki parça elbise ile kefenlenmesini, kokulanmamasını, başının da açık bırakılmasını istemiş, onun, ihramıyla telbiye getirerek dirileceğini ifade etmiştir.35

Maddî ve mânevî kirlerinden arınarak tertemiz, bembeyaz bir örtüyle bezenen cenaze musallaya getirilir, artık namaz için hazırdır. “Cenaze namazı kıldığınız zaman ölen kimseye samimiyetle dua edin.” 36 buyuran Allah Resûlü, ölen her mümin için namaz kılınmasını istemiştir.37 Bu namazı kılmak suretiyle Müslümanlar, günahlarının affedilmesi, hatalarının giderilmesi, varacağı yerde cehennem azabından korunmuş bir şekilde selâmetle ve ikramla karşılanması için Yüce Rabbe niyaz ederek mümin kardeşlerini son yolculuğuna uğurlarlar.38

Bütün bu uygulamaların aksine Allah Resûlü"nün Uhud şehitleri için, “Onları kanlarıyla defnedin. Çünkü Allah yolunda yara alan her kimse kıyamet günü yarası kanayarak (Allah"ın huzuruna) gelir, yaranın rengi kan rengi, kokusu ise misk kokusudur.” 39 buyurarak onların yıkanmadan, üzerlerine namaz kılınmadan, kanlarıyla gömülmelerini emretmesinin40 bir çelişki gibi görülmesi doğru değildir. Resûlullah"ın bu uygulaması41 muhtemelen, savaş alanında şehit olan insanları kolayca yıkayıp kefenlenme imkânının ve o ortamda buna ayrılacak zamanın bulunmaması zaruretinden doğmuştur. Nitekim daha önce bahsedildiği üzere Uhud"da şehit düşen Hz. Hamza tek parçadan oluşan bir kefenle, Mus"ab b. Umeyr ise bedenini bile tamamen örtmeyen bir parça kumaşla kefenlenmiştir. Ayrıca Resûlullah"ın Hz. Hamza için42 daha sonraki bir zamanda ise Uhud"da şehit olan diğer sahâbîler için cenaze namazı kıldığı bildirilmiştir.43 Dolayısıyla onun Uhud şehitleriyle ilgili talimatını genel bir hükümden ziyade imkânların elvermediği durumlarda kullanılabilecek bir ruhsat olarak anlamak daha yerinde olur.

Namazın ardından cenaze, vakit geçirilmeden götürülüp defnedilir. Hz. Peygamber, cenazenin aşırı süratli olmamak kaydıyla44 bir an önce defnedileceği yere ulaştırılmasını tavsiye etmiştir.45 Sahâbeden Abdullah b. Mes"ûd da cenazenin bulunduğu tabutu dört bir yanından taşımanın sünnetten olduğunu haber vermiştir.46 Cenazeyi bizzat taşımayanlar da kabre götürülünceye kadar yaya olarak ya da bir vasıtayla ona eşlik ederler. Ancak Resûlullah"ın, cenazenin ardından yaya olarak gitmeyi daha uygun bulduğu anlaşılmaktadır.47 Nitekim bir defasında cenazeyi takip ederken kendisine sunulan bineğe binmemiş, defin işlemlerinin bitmesinin ardından ise getirilen hayvana binmiştir. Bu şekilde hareket etmesinin sebebi sorulduğunda, “Melekler (cenaze ile) yürüyordu. Onlar yürürken ben hayvana binemezdim. Ne zaman ki melekler orayı terk etti, ben de (hayvana) bindim.” buyurmuştur.48 Bu nedenle kabrin uzaklığı, hastalık gibi bir zaruret olmadıkça kabre götürülürken cenazenin yaya olarak takip edilmesi tercih edilir. Aksi takdirde ise binek üzerinde gidenlerin yayalara zarar vermeyecek şekilde yol alması gerekir. Zira Allah Resûlü bu kimselerin cenazenin arkasından gitmelerini münasip görmüştür.49

Ölen kimse, sevdiklerinin omuzlarında, sevgi ve saygı hisleriyle kabrine taşınır. İnancı her ne olursa olsun, Yüce Allah tarafından yaratılmış bir insanın ölüsüne de dirisine de saygı duyan Allah Resûlü"nün, bir cenaze gördüğünde onun için ayağa kalktığı ve cenaze gözle görülemeyecek bir noktaya varıncaya kadar oturmadığı bildirilmiştir.50 Hatta bir gün yanından geçen bir cenaze için ayağa kalkmış, bunun bir Yahudi cenazesi olduğu söylenince, “O da bir can değil mi?” karşılığını vermiştir.51 “Cenazeyi gördüğünüzde sizi geçinceye veya yere konuncaya kadar onun için ayağa kalkın.” 52 buyurmuş ve iştirak edenlerin, cenaze omuzlardan indirilmeden oturmamalarını emretmiştir.53 Ayrıca cenazenin peşinden gidenlerin bağırıp çağırmadan, sükûnet üzere olmalarını ve vakarla hareket etmelerini istemiş; onları cenaze takibinde ateş ya da meşale yakmak, hüzün ifadesi olan birtakım özel kıyafetler giymek gibi câhiliye âdetlerinden de menetmiştir.54 Nitekim mümine yaraşan, cenazeyi taşıma ve takip esnasında mümkün olduğunca sessiz bir şekilde ve edep üzere hareket etmektir.

Omuzlar üzerinde son yolculuğuna uğurlanan mümin, yeni bir hayata başlamadan önce kalacağı mekâna, kabre getirilir. Dünya hayatında Ehl-i kitaba benzememe hususunda hassasiyet gösteren Allah Resûlü, iman eden kimselerin kabirlerinin de farklı olması gerektiğini ifade etmiş, Yahudi ve Hıristiyanların kazdığı çukur (şak) şeklindeki kabrin55 aksine Müslümanların kabirlerinin kıble tarafına doğru meyilli (lahit) olmasını öngörmüştür.56 Cenazeyi kabre koyacak kişinin salih bir kimse olmasına önem vermiş57 ve “Ölülerinizi kabre koyarken, "Bismillâhi ve alâ sünneti Resûlillâh." deyin.” buyurmuştur.58 Kendisi de bir cenazeyi defnederken bu sözleri söylemiş,59 cenazeyi kıble tarafından alarak kabre yerleştirmiş ve ölen kimse için Allah"tan rahmet dilemiştir.60

Defin esnasında hassas davranmak, ölünün bedenine zarar vermekten kaçınmak oldukça önemlidir. Zira Hz. Peygamber ölüye zarar vermenin diriye zarar vermek gibi olduğunu söylemiştir.61 Bir kabre sadece bir kişinin cenazesini defnetmek esastır. Ancak Allah Resûlü Uhud şehitlerinden iki veya üç kişinin aynı kabre gömülmesini, bunlardan Kur"ân-ı Kerîm"i en iyi bilene öncelik verilmesini istemiştir.62 Bu doğrultuda savaş ya da doğal afet gibi toplu ölümlerin yaşandığı zamanlarda, ölülerin çok olması, bozulma ihtimalinin bulunması gibi nedenlerden dolayı bir kabre birden fazla kişinin defnedilmesi, ayrıca artık eskidiğine kanaat getirilen mezarların üzerine de tekrar defin yapılması mümkündür.

Defin için tayin edilmiş belirli bir vakit olmamakla birlikte Hz. Peygamber ashâbını, kerahet vakitleri yani güneş doğarken, güneş tam tepede iken ve güneş batarken cenaze defnetmekten menetmiştir.63 Cenazenin gündüz defnedilmesinin daha uygun olduğunu, ancak zarurî durumlarda gece de defnedilebileceğini söylemiştir.64 Kendisinin de sahâbeden birisinin cenazesini gece vakti, bir kandil ışığı yardımıyla defnettiği bilinmektedir.65 Tekfin ve defin işlemlerinin borçlanmadan yapılması esas olmakla beraber Hz. Peygamber, bir ölüyü kefenlemek ve defnetmek için borçlanmak durumunda kalan kişinin, bu borcu ödeyemediği takdirde kıyamette sorumlu tutulmayacağını bildirmiştir.66 Allah Resûlü"nün ifadesiyle, “Müminler, birbirlerini sevmede, birbirlerine merhamet ve şefkat göstermede, tıpkı bir organı rahatsızlandığında diğer organları da uykusuzluk ve yüksek ateşle bu acıyı paylaşan bir bedene benzerler.” 67 Bir yakınını kaybetmenin verdiği acıyla yürekleri parçalanan cenaze sahiplerinin yardımına koşmak, maddî ve mânevî anlamda kendilerine destek olmak Müslümanlığın gereklerindendir.68 Nitekim Mute Harbi"nde Ca"fer b. Ebû Tâlib"in şehit olduğu haberi gelince, “Ca"fer ailesi için yemek hazırlayın, çünkü başlarına kendilerini meşgul edecek bir hâl geldi.” 69 buyuran Resûlullah, cenazeye katılan diğer insanların onlar için yemek yapıp getirmelerini emretmiştir. Câbir b. Abdullah"ın, Uhud Savaşı"nda şehit olan babası için halasıyla birlikte ağladığını gördüğünde ise, “Ağlasanız da ağlamasanız da siz şehidi yerinden kaldırıncaya kadar melekler kanatlarıyla onu gölgelendirmeye devam ettiler.” 70 sözleriyle onları teselli etmiş, başına böyle bir felâket gelen kimseye sabır tavsiye edip taziyede bulunanları Allah Teâlâ"nın âhirette mükâfatlandıracağını haber vermiştir.71

“Siz kimi hayırla anarsanız ona cennet, kimi de kötülükle anarsanız ona da cehennem vacip olur. Zira sizler yeryüzünde Allah"ın şahitlerisiniz.” buyurarak ölü hakkında yapılan şahitliğin önemine işaret eden72 Allah Resûlü, “Ölülerinizin iyiliklerini anın, onların kötülüklerini zikretmekten kaçının.” 73 sözleriyle ölen kimselerin daima hayırla anılmalarını istemiştir. Ayrıca hayattayken yaptıkları hatalar nedeniyle ölüler hakkında hoş olmayan ifadeler kullanılmasını yasaklayarak74 bu tür sözlerin cenaze sahiplerini inciteceğini hatırlatmıştır.75

Müminlerin dünya hayatına veda eden kardeşlerini her zaman hatırlaması, hayırla anması, ona olan hürmetin, vefakârlığın ve samimiyetin bir göstergesidir. Ancak dinimizde ölüler için karalar bağlayıp yas tutmak, hayata küsüp dünyevî zevklerden uzaklaşmak uygun görülmemiştir. Nitekim câhiliye döneminde kocası ölen kadın küçük bir eve girer, en kötü elbisesini giyer, bu şekilde bir yıl boyunca yas tutardı.76 Hz. Peygamber bu tür âdetleri kaldırarak, “Allah"a ve âhiret gününe iman eden bir kadının ölü için üç geceden fazla yas tutması helâl olmaz.” buyurmuş, ancak kadının iddet beklediği süre zarfında, kaybettiği eşi için matemini sürdürmesinde bir sakınca görmemiştir.77

Peygamber Efendimiz, yakınlarını kaybeden kimselerin ölenlerin borçlarını ödemelerini ve sevabını kendilerine bağışlamak üzere onlar adına hayır yapmalarını güzel görmüştür. Örneğin, kendisine gelerek vefat eden annesi için sadaka vermesinin annesine bir faydası olup olmadığını soran Sa"d b. Ubâde"ye “Evet.” demiş,78 “Hangi sadaka daha değerlidir?” sorusu üzerine ise, “(Susuz kalmışlara) su vermek.” cevabını vermiştir.79 Hz. Âişe"nin de uykusunda vefat eden kardeşi Abdurrahman için birçok köle azat ettiği bilinmektedir.80 Sevabının ölen kimselere ulaşacağı ümidiyle onlar için hayır hasenatta bulunmak, kültürümüzde canlılığını koruyan güzel bir gelenek olarak devam etmektedir. Bu amaçla yaptırılan çeşmeler, insan olsun hayvan olsun tüm canlılara fayda sağlarken okul, hastane, vakıf gibi kurumlar da topluma önemli ölçüde hizmet sunmaktadır.

İslâm dini, dünya hayatında kardeşçe yaşamaları arzulanan müminlerin, hayata veda ederken de birlikte olmalarına önem vermiştir. Allah Resûlü, inananların hayattayken birbirleriyle olan ilişkilerinde gösterdikleri duyarlılığın ölüm anında hatta öldükten sonra da devam ettirilmesinin gerekliliğine vurgu yapmıştır. Onun cenazeyle ilgili emir, tavsiye ve yasaklarından anlaşıldığı üzere müminin, hayattayken olduğu gibi ölümü anında, hatta öldükten sonra da mümin kardeşini yalnız bırakmaması, sağken kendisine gösterdiği saygıyı öldükten sonra da sürdürmesi gerekir. Dünya misafirhanesinden ayrılan kardeşini, sefere çıkan bir yolcuyu uğurlar gibi en güzel şekilde uğurlamaya gayret etmeli, ona karşı son görevini lâyıkıyla yerine getirmelidir. Ölmeden önce onun hakkında gıybet etmekten çekindiği gibi öldükten sonra da onun hakkında kötü söz söylemekten uzak durmalıdır. Hayattayken nasıl kendisi için istediğini onun için de istiyorsa âhirete göçtüğünde de ona hayırlar vermesi için Rabbine dua etmelidir. İslâm"ın ruhuna uymayan, özellikle de isyana varan söz, fiil ve davranışlardan kaçınmalıdır. Zira Allah"a inanan bir mümin iyiliğin de kötülüğün de Allah"tan geldiğini, hayatın geçici bir imtihan yeri olduğunu bilir. Başına bir felâket geldiğinde Rahmân olan Rabbine sığınır ve bir sevdiğini kaybettiğinde, Resûlullah"ın yaptığı gibi81 Yüce Allah"ı hoşnut eden82 şu ilâhî kelâmla teselli bulur: “Şüphesiz biz Allah"a aidiz ve muhakkak ki O"na döneceğiz.” 83 

Ölüm: Her Can Ölümü Tadacaktır

Sözlerini yavrusuna hitaben şöyle tamamladı: “Eğer ölüm doğru bir vaat ve herkes için geçerli bir gerçek olmasaydı ve arkada kalan, önden gidene hiç kavuşmayacak olsaydı ey İbrâhim, biz şu anda duyduğumuzdan çok daha büyük bir üzüntü çekecektik. Biz gerçekten senin için çok hüzünlüyüz.” 3

Sözlükler ona hayatın zıddı, gücünü kaybetmek, bitmek, tükenmek, hissiz kalmak, derunî uyku, bir âlemden diğerine intikal etmek ve ruhun bedenden ayrılması gibi farklı farklı anlamlar verse de Resûlullah"ın ifade ettiği gibi insanoğlunun tamamının doğumdan sonraki tek gerçeğidir ölüm. Aslında ölüm, sadece insanoğlunun değil dünya üzerinde bulunan bütün canlıların ortak kaderidir. Varlık sahnesinde bulunan her şey, günün birinde ölmeye mahkûmdur.

Âlemleri yaratan Cenâb-ı Hak Kur"ân-ı Kerîm"de çok kez bahsetmiştir bu gerçekten. Âyet-i kerimelerde, “De ki: Kaçıp durduğunuz ölüm, muhakkak sizi bulacaktır...” 4 ve “Nerede olursanız olun, sağlam ve güçlendirilmiş kaleler içinde bulunsanız bile ölüm size ulaşacaktır.” 5 buyrularak ölümün kaçınılması mümkün olmayan bir gerçek olduğu vurgulanmaktadır. Hatta Yüce Allah, bu durumun yeryüzündeki bütün canlılar için geçerli olduğunu, “Her canlı ölümü tadacaktır.” ifadeleriyle Kur"ân-ı Kerîm"in farklı sûrelerinde tekrarlamıştır.6 Ölüm, Yüce Yaratıcı"nın kanunudur ve bu nedenle de onu değiştirmeye O"nun dışında hiç kimsenin gücü yetmez: “Aranızda ölümü takdir eden biziz. Ve biz, önüne geçilebileceklerden değiliz.” 7

Ölümü, “Muhakkak sen de öleceksin, onlar da ölecekler.” 8 şeklinde Peygamber Efendimize ve onun ümmetine hatırlatan da bizzat Cenâb-ı Hak"tır. Diğer yandan O (cc), dünya hayatının bir imtihan olduğuna da sıklıkla işaret buyurmaktadır. Kur"ân-ı Kerîm"de, “Her canlı, ölümü tadacaktır. Bir deneme olarak sizi hayırla da şerle de imtihan ederiz. Siz, ancak bize döndürüleceksiniz.” 9 buyrulur. Yine aynı ifadelerle başlayan bir başka âyet-i kerimede ise dünyada yapılanların karşılığının kıyamet günü verileceği şöyle ifade edilir: “Her canlı ölümü tadacaktır. Ancak kıyamet günü yaptıklarınızın karşılığı size tastamam verilecektir. Kim cehennemden uzaklaştırılıp cennete konursa o, gerçekten kurtuluşa ermiştir. Bu dünya hayatı ise aldatıcı metadan başka bir şey değildir.” 10 Dolayısıyla ölümü hatırlamak aynı zamanda insanın yaratılış amacını ve âhiretteki hesabı hatırlaması demektir. Bu hatırlayış müminin hayatını nasıl geçirmesi gerektiği konusunda bilincini daima canlı tutmasını sağlayacaktır.

Allah Resûlü de ölüm hakkında ümmetini her fırsatta uyarmıştır. Nitekim sahâbeden İbn Ömer şöyle anlatmaktadır: “Resûlullah (sav) ile birlikte idim. Ensardan bir adam gelerek Hz. Peygamber"e (sav) selâm verdi. Sonra şöyle dedi: "Ey Allah"ın Resûlü! Müminlerin hangisi daha faziletlidir?" Hz. Peygamber, "Ahlâk bakımından en güzel olanları." buyurdu. Sonra adam, "Müminlerin hangisi daha akıllıdır?" diye sordu. Hz. Peygamber, "Ölümü en çok hatırlayanları ve ölümden sonrası için en güzel şekilde hazırlananları. İşte onlar en akıllı olanlardır." şeklinde cevap verdi.”11

Ümmetini çok seven ve bu nedenle de ümmeti için sık sık ellerini açıp Allah"a dualar eden Sevgili Peygamberimiz12 onlara ölümden sonra kötü akıbetle karşılaşmamaları için dünyalarını Allah"ın istediği istikamette tanzim etmeleri tavsiyesinde bulunmuştur. Übey b. Kâ"b"ın anlattığına göre, Resûlullah (sav), gecenin üçte ikisi geçince kalkar ve şunları söylerdi: “Ey insanlar! Allah"ın varlığını aklınızdan çıkarmayın. Râcife"nin (bütün canlılara ölüm getirecek olan, sûra ilk üfürülmenin) zamanı geldi, bunun hemen ardından da Râdife (bütün canlıları diriltecek olan üfleniş) gelecektir. Ölüm, her türlü şiddet ve sancılarıyla mutlaka gelecektir; ölüm, mutlaka herkesi bulacaktır.” 13 Peygamberimizin dikkat çektiği bu gerçeğe Kur"an"da şöyle işaret edilir: “Büyük bir sarsıntının olacağı o günde o sarsıntıyı, peşinden gelen başka bir sarsıntı izleyecektir.O gün birtakım kalpler (tedirginlik içinde) şiddetle çarpacaktır. Onların gözleri (korku ile) inecektir.” 14

Allah"tan gerektiği gibi hayâ etmeyi, “baş ve başta bulunan organlarla, karın ve karnın içine aldığı organları (her türlü günah ve haramdan) korumak, ölümü ve (toprak altında) çürümeyi daima hatırlamak” 15 şeklinde açıklayan Allah Resûlü, bu bilinçle hareket etmenin müminin Allah ile olan bağını canlı tutacağını ifade etmiştir.

Ebû Hüreyre"nin naklettiği bir hadiste ise Resûlullah (sav), ölümün "ağız tadını kaçıran" yönüne dikkat çekmiş ve “Lezzetleri yok edeni (yani ölümü) çok hatırlayın.” 16 buyurmuştur. Bir gün namazgâha girdiği esnada bazı insanların ölçüsüz bir şekilde güldüklerini gören Peygamberimiz (sav), insanların hareketlerinde ölçülü olmalarını hatırlatmak amacıyla şöyle nasihat etmiştir: “Aslında sizler ölümü çok sık hatırlamış olsaydınız şu gördüğüm vaziyette olmazdınız. Öyleyse lezzetleri yok edeni (yani ölümü) çok hatırlayın.” 17

Allah Resûlü"nün ölümle ilgili yaptığı uyarılarda en fazla üzerinde durduğu hususlardan biri de ölüm zamanının belli olmadığı, dolayısıyla her an gelebileceği için hayatı tanzim etmede geç kalınmaması gerektiğidir. Annesiyle birlikte evinin duvarını çamurla sıvayan Abdullah b. Amr"a, “Abdullah, ne yapıyorsunuz?” diye sorar. Abdullah da, “Evimizi tamir ediyoruz ey Allah"ın Resûlü.” diye cevap verir. Bunun üzerine Efendimiz (sav), “Ölüm, bu (duvarın yıkılması)ndan daha hızlıdır.” 18 buyurur. Peygamberimiz bu sözüyle ölümün her insanı ansızın yakalayabileceğini ve ona hazırlıklı olunması gerektiğini hatırlatmıştır.

İnsan, tabiatı gereği dünyaya düşkünlük gösterme, âhireti ise hatırından uzaklaştırma eğilimindedir.19 İnsanoğlunun ölümden hoşlanmamasının, ondan ürküp kaçmasının pek çok nedeni vardır. Dünyaya olan aşırı tamah, âhiretin unutulup hazırlık yapılmaması, ebediyet arzusu, günah ve isyan karanlığında hakikat ışığını görememe gibi birçok sebep ölümden kaçmanın nedeni olabilir. Oysa Allah Resûlü"nün (sav) uyarısı çok ağırdır: “...(Gaflete) dalan, gülüp oynayan, kabirleri ve toprak altında çürümeyi unutan kul ne bedbahttır! Azan, haddi aşan, nereden geldiğini ve nereye gittiğini unutan kul ne bedbahttır!..” 20

Bazı insanlar ölümü bir yok oluş olarak görür. Ölüme, her şeyin sona ermesi, bir yok olma, çözülüp dağılma ve topraklaşma nazarıyla bakar ve bu nedenle de onunla yüz yüze gelmeyi asla arzu etmez. Oysaki ölüm, O"nu gönülden tanıyıp seven ve “Ey huzura kavuşmuş insan! Sen O"ndan hoşnut, O da senden hoşnut olarak Rabbine dön. (Seçkin) kullarımın arasına katıl ve cennetime gir!” 21 şeklindeki çağrıyı alan bir ruh için asla bir yok olma ve hiçlik olmadığı gibi kabir de bir topraklaşma çukuru değildir. Zaten ölümü anlamlı kılan da ölümden sonraki âhiret hayatının varlığıdır. Yüce Mevlâ âhiret hayatına ve oradaki hesaba inanarak yaşayıp Allah"a yakın olarak ölen bir mümini, “Ama (ölen kişi Allah"a) yakın olanlardan ise ona rahatlık, güzel rızık ve Naîm cenneti vardır.” 22 ifadeleriyle müjdelemektedir.

Yaptığı şeylerin hesabını vereceğine inanmayan bir insanın hayatını Allah"ın istediği istikamette düzene sokması düşünülemez ve böyle bir kişi ölümle karşılaşmayı da asla arzu etmez. Buna karşılık, attığı her adımda öbür âlemde Allah"a hesap verme düşüncesini taşıyan, her davranışını ötede Allah"a hesap verme bilinci içinde hassasiyetle ele alan kişi için ölüm bir yok oluş değil, buluşmanın başlangıcıdır. Tıpkı Allah Resûlü"nün son nefesinde, En Yüce Dost"a gitme arzusunu dile getirdiği23 gibi ya da Mevlânâ"nın ifadesiyle “şeb-i arûs” (düğün gecesi) gibi...

Sevgili Peygamberimiz ölüme karşı takınılan tavrı Allah"la irtibat noktasından değerlendirerek, “Her kim Allah"a kavuşmayı dilerse Allah da ona kavuşmayı diler ve her kim Allah"a kavuşmayı hoş görmezse Allah da ona kavuşmayı hoş görmez.” şeklinde ifade edince, Hz. Âişe veya diğer hanımlarından biri, Allah Resûlü"ne, “Yâ Resûlallah! Bizler elbette ölümden hoşlanmayız!” demişti. Onun bu endişesi üzerine Allah Resûlü “Bu sizin anladığınız mânâda değildir.” demiş ve sözlerine şöyle açıklık getirmiştir: “Mümine ölüm gelince, Allah"ın hoşnutluğu ve ikramı kendisine müjdelenir. (Bu müjde üzerine) artık mümine ölümden daha sevimli bir şey olamaz. O anda mümin Allah"a kavuşmayı, Allah da mümin kuluna kavuşmayı ister. Kâfire ölüm geldiğinde ise Allah"ın azabı ve cezası kendisine bildirilir. O anda kâfire ölümden daha fena gelen bir hâl olamaz. O anda kâfir Allah"a kavuşmaktan, Allah da ona kavuşmaktan hoşlanmaz.” 24

İnsanoğlu her ne kadar ölümden hoşlanmasa ve ölmeyi arzu etmese de bazıları, başlarına gelen sıkıntılar nedeniyle, bu değişmez sonun bir an önce vuku bulmasını isteyebilmektedirler. Bu durumda olanlara Allah Resûlü (sav) şu şekilde tavsiyede bulunmuştur: “Hiçbiriniz başına gelen bir sıkıntıdan dolayı ölümü istemesin. Eğer mutlaka isteyecek olursa, "Allah"ım, yaşamak benim için hayırlı olduğu sürece beni yaşat, ölüm benim için hayırlıysa canımı al!" desin.” 25 Allah Resûlü"nü hayatlarındaki en önemli örnek olarak kabul eden sahâbîler onun emir ve tavsiyelerini yerine getirmede son derece hassas davranırlardı. Bunlardan biri de ilk Müslümanlardan olan ve müşriklerin sayısız işkencelerine maruz kalmış, Peygamber"in (sav) yanında Bedir ve Uhud Savaşlarına katılmış olan Habbâb b. Eret idi.26 Habbâb vefatına yakın, yedi sefer dağlanmak suretiyle tedavi görmüştü. Ama hâlâ iyileşememişti. Acılarına dayanamaz hâle gelmişti. Kendisini ziyarete gelen arkadaşlarına, “Hastalığım uzadı. Resûlullah"ın, "Ölümü istemeyin!" buyurduğunu işitmemiş olsaydım mutlaka Allah"a yalvarır, ölümü isterdim.”27 diyen Habbâb, çektiği bütün acılara rağmen Resûlullah"ın tavsiyesini yerine getirmek için çabalamıştı. Böylece inançlı bir insanın, değil canına kıyıp intihar etmeyi bir çözüm olarak görmek, Allah"a isyan anlamına gelecek sözlere bile yönelemeyeceğini ortaya koymuştu.

Ölüm gerçeğiyle herkes bir gün mutlaka karşılaşacaktır. Ölüm için genç yaşlı, kadın erkek ya da çocuk olmak gibi herhangi bir sıra da söz konusu değildir. Cenâb-ı Allah"ın belirlemiş olduğu eceli gelen her insan, ruhunu Rabbine teslim edecektir. Allah Resûlü ashâbına birinin ölüm anına şahit olduklarında neler yapmaları gerektiği konusunda tavsiyelerde bulunmuştur. Peygamberimiz (sav), öleceği anlaşılan kişilere kelime-i tevhidin hatırlatılmasını, “Ölmek üzere olanlarınıza "Lâ ilâhe illâllâh" (sözünü) telkin edin.” 28 ifadeleriyle tavsiye etmektedir. Bazı âlimler Efendimizin bu tavsiyesini, “Son sözü "Lâ ilâhe illâllâh" olan cennete girer.” hadisiyle irtibatlı olarak değerlendirmişler ve bunun önemine işaret etmişlerdir.29 Yine Allah Resûlü"nün Yâsîn sûresi hakkında, “Onu ölenlerinizin (veya ölmek üzere olanlarınızın) yanında okuyunuz.” buyurduğu rivayet edilmektedir.30

Her zaman için hayır konuşmayı tavsiye eden Allah Resûlü, ölüm döşeğinde bulunan kişilerin yanında da mutlaka hayır söylenmesi gerektiğini, çünkü söylenenlere meleklerin âmîn dediklerini ifade etmektedir.31

Allah Resûlü"nün bir başka uyarısı ise ölünün gözlerinin kapatılmasıyla ilgilidir. “Ölenlerinizin yanında hazır bulunduğunuz zaman, (öldüğünde) gözünü kapatınız. Çünkü göz ruhu izler...” buyurmuşlardır.32 Peygamberimizin bu tavsiyesinden dolayı ölülerin gözlerini kapatma ve çenelerini bağlama âdet olmuştur.

Ölen kişi bir daha geri gelmeyeceğinden, bu ayrılık elbet sevenlerini ve yakınlarını hüzünlendirecektir. Zaten merhametli bir insanın böyle bir duruma hüzünlenmemesi de mümkün değildir. Ancak ölüm hâlinde aşırıya gitmemek, Cenâb-ı Hakk"ı ve kaderi suçlayıcı tavırlardan kaçınmak gerekmektedir. Bu hususta en mükemmel örneğimiz yine Kâinatın Efendisi"dir. Kızı Zeyneb"den olan Ümeyme adlı torununun vefatı sırasında33 gözleri yaşla dolan Peygamber Efendimiz, “Alan da Allah, veren de Allah"tır ve her şeyin belli bir süresi vardır!” buyurarak hem etrafındakileri teselli etmiş hem de ağlamasına şaşıranlara, “Bu bir merhamettir ki Allah onu dilediği kullarının kalplerine koyar. Allah kullarından merhametlilere merhamet eder!” buyurmuştur.34

Her doğum aynı zamanda ölümün habercisidir. Dirinin nefesleri, eceline giden adımlarıdır. Ölüm, geri dönüşü olmayan bir geçit gibidir. Ölüm ürkütücü olsa da bu gerçeği kabullenmek ve her an gözümüzün önünde cereyan eden, neşemizi kaçıran bu hâle hazır olmak önemlidir. Mesele içimizdeki ölümü öldürmektir. O zaman ürkütücü bir şey kalmaz ortada. Necip Fazıl"ın dediği gibi,

“Ölüm güzel şey,

Budur perde ardından haber...

Hiç güzel olmasaydı,

Ölür müydü Peygamber?...”