Kalbe gelen tesirleri inceleyerek, iyilerini kötülerinden ayıran kuvvet. Lügatte; kalb, diyet, sığınak, idrâk merkezi, hâfıza, kale, iyiyi kötüden ayırabilme kâbiliyeti, düşünme ve anlama hâssası, zihin, anlayış, idrâk, zekâ, düşünme, hatır, görüş, tedbir gibi mânâlara gelir. İstilâhda ise akıl; kalbe gelen tesirleri inceliyerek, iyilerini kötülerinden ayıran bir kuvvettir. Akıl, mahlûkât (varlıklar) içinde en önce yaratılan varlıklardandır.
"Riyâd-ün-nâsıhîn" kitabında buyuruluyor ki: "Akıl, insanın gönlüne yerleştirilmiş bir nûrdur. Buna sâhip olan insan, akılla karşısındaki şeyleri anlıyabilir. İnsan akıllı olduğundan, emirleri yapmak ve yasak edilenlerden sakınmakla emrolunmuştur. İnsan aklıyla doğru ve yanlışı ayırır, iyi veya kötü amel (sevâb veya günah) işler ve bu amelleri için hesâba çekilir. İdrâk (anlama) kuvveti olan akıl, insanların şahsiyetlerinin ve tabîatlerinin başka başka olması gibi şahıslarda değişik olarak bulunur. Bâzı kimselerin aklının çok ve kuvvetli olmasına karşılık bâzılarınınki de zayıf ve azdır. Fakat; hemen hemen her insanda, fayda ve zararı, İslâmiyetin iyiliğini, ona uyanın dünyâ ve âhıret saâdetine kavuşacağını anlayacak kadar akıl vardır.
Bâzı âlimler; "Akıl, kişinin, sözünün ve işinin doğru olmasıdır" demişlerdir. Ayrıca; "Sözleri, işleri ve hareketleri karışık olan bunaktır, yâni aklı yok denecek kadar azdır. O kimsede bâzan doğruluk ve bâzan yanılma çok olur" demişlerdir.
Yine "Riyâd-ün-nâsıhîn" kitabında diyor ki: "Allahü teâlâ meleklere akıl verdi, şehvet vermedi. Hayvanlara şehvet verdi, akıl vermedi. İnsana ise; hem aklı hem şehveti verdi." İmâm-ı Gazâlî hazretleri ise "İhyâu ulûmiddîn" kitabında: "Akıl ile şehvet birbirinden tamâmen ayrı ve birbirine zıt olan iki varlıktır. Aralarındaki ayrılık gece ile gündüz gibidir. Birbirlerini kabûl etmezler. Karşılaştıkları vakit aralarında savaş başlar. Galip olan taraf diğerini ezer" buyurmaktadır.
Aklı, şehvetine gâlip ve hâkim olan insan çok yükselir. Meleklerden de üstün olur. Aklı şehvetine mağlûb ve esir olan ise alçalarak hayvanlardan daha aşağı derecelere düşer.
"Hulâsat-ül-hakâik" kitabında diyor ki: "Akıl, ıkâl kelimesinden alınmıştır. Ikâl, devenin kaçıp gitmemesi için dizlerini birbirine bağlayan dizbağına, kösteğe verilen isimdir. Ikâl, deveyi kaçıp gitmekten koruduğu gibi, akıl da insanı uygunsuz işler yapmaktan korur."
Süfyân bin Uyeyne (rahmetullahi aleyh); "Akıllı kimse, iyiyi ve kötüyü anlayan değil, iyiyi görünce alan, kötüyü görünce reddedendir" buyurmuştur. Tabiînin büyüklerinden Vehb bin Münebbih hazretleri; "Muhammed aleyhisselâmı hak peygamber olarak gönderen Allahü teâlâya yemîn ederim ki, önce gelenlerin ve sonra geleceklerin hepsinin aklı, Resûlullah'ın (sallallahü aleyhi ve sellem) aklı yanında, dünyâdaki kum tanelerinin hepsine göre tek bir kum tanesi gibidir" buyurmuştur.
Hazret-i Ali buyurdu ki: "Akıl öyle bir ağaçtır ki, kökü takvâ, dalı hayâ ve meyvesi verâdır. Akıl ağacının kökü olan takvâ; insanı, fıkha, zühde ve Allahü teâlânın gayrisinden yüz çevirip, yalnız O'na yönelmeye dâvet eder. Akıl ağacının dalı olan hayâ ise; insanı, doğru sözlü olmaya, çok iyilik yapmaya ve şüpheli olan şeyleri terk etmeye sevkeder.
İmâm-ı Rabbânî hazretleri buyurdu ki: "İslâmiyet akla tâbi olmayı emir, nefse tâbi olmayı da yasak ediyor. Çünkü, tabîatı îcâbı akıl, İslâmiyete uymayı, nefs ise, uymamayı, emr ve teşvik ederler. Akıl yaratılmasaydı, insan hep nefsine uyar, felâketlere sürüklenirdi. Bununla beraber nefsin yaratılmasında da hikmetler vardır. Nefs olmasaydı, insan yaşamasında, üremesinde ve medenî hayat için çalışmasında kusur ederdi. Böylece nefs ile cihâd sevâbından mahrûm kalırdı."
"Berîka" kitabındaki hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki:"Aklın alâmeti, nefse sâhip ve hâkim olmak ve öldükten sonra lâzım olanları hazırlamaktır. Ahmaklığın alâmeti de nefse uyup, Allah'dan af ve merhamet beklemektir."
"Aklı olan kimse, nefsine uymaz ve ibâdet yapar. Ahmak olan nefsine uyar, sonra Allah'ın rahmetini bekler."
"Riyâd-ün-nâsihîn"deki bir hadîs-i şerîfde Resûlullah efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) Ebû Zer'e (radıyallahü anh) buyurdu ki: "Allahü teâlânın haram eylediklerinden kaçın ve emrettiklerini yerine getir ki akıllı olasın."
"İhyâu ulümiddîn" kitabında bildirilen hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki:
"İnsanın, akıl gibi yüksek iktisâbı (kazancı) olamaz. Akıl, sâhibini iyiliğe ulaştırır, fenâlıktan alıkor. Aklı kemâle ermedikçe insanın dîni müstakîm (dosdoğru) ve îmânı tamam olmaz"
"İnsan, güzel ahlâkı sebebiyle, gündüzleri oruç tutan ve geceleri ibâdetle geçirenlerin derecesine ulaşır. Fakat aklı tamam olmadıkça ahlâkı güzelleşmez. Aklı olgunlaşınca îmânı kemâle erer. Rabbine itâat ve düşmanı olan şeytana isyân eder."
Hazret-i Âişe birgün Peygamber efendimize (sallallahü aleyhi ve sellem); "Yâ Resûlallah! İnsanlar dünyâda ne ile üstünlük kazanırlar?" diye suâl ettiğinde "Akıl ile" diye cevap verdi. Âişe (radıyallahü anhâ); "Herkesin kıymeti, ameli ile ölçülmez mi?" deyince, Resûl aleyhisselâm; "Yâ Âişe! İnsanlar akıllarının aldığından fazla bir şey yapabilirler mi? Allahü teâlânın kendilerine ihsân ettiği akılları nisbetinde amel ederler. Ondan sonra da amellerine göre mükâfatlandırılırlar" buyurdu.
İbn-i Abbâs'ın (radıyallahü anhümâ) bildirdiği bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki: "Her şeyin bir âleti, bir hazırlık istidâdı vardır. Mü’minin âleti, akıldır. Her şeyin bir bineği vardır. Kişinin bineği aklıdır. Her şeyin bir direği vardır. Dînin direği akıldır. Her kavmin bir dayanağı vardır, ibâdetin dayanağı akıldır. Her kavmi bir çağıran (davet eden) vardır. Âbidleri ibâdete dâvet eden de akıldır..."
Seyyid Abdülhakîm-i Arvâsî hazretleri "Seâdet-i Ebediyye" kitabında bulunan bir mektubunda buyuruyor ki: "Akıl, bir kuvve-i derrâkedir. Yâni anlayıcı bir kuvvettir. Hakkı bâtıldan, iyiyi kötüden, faydalıyı zararlıdan ayırmak için yaratılmıştır. Akıl, sâdece, insan, melek ve cinlerde vardır. Çünkü, mahlûkât içerisinde, hakkı bâtıl ile karıştırabilecek olanlar yalnız bunlardır. Allahü teâlânın kendisinde ve O'na âid bilgilerde, hakkın bâtıl ile karıştırılması olamıyacağından, o bilgilerde, akıl yalnız başına sened olamaz. Mahlûklara âid bilgilerde hakkı bâtıl ile karıştırmak mümkün olduğundan, kullar arasındaki bilgilerde aklın işe karışması doğru olur. Allahü teâlâya âid bilgilerde hakkı bâtıl ile karışdırmak istidâdı olmadığından, akıl; o bilgilerde ileri gidemez. Rubûbiyyet, yaratıcılık, her bakımdan bir olmak ister. Orada, ayrılık gayrılık olamaz. Bundan dolayı, orada aklın işi yoktur.
Akıl, bir ölçü âletidir. Allahü teâlâya âid bilgilerde, kıyâs (ölçmek) olamaz. Mahlûklara âid bilgilerde, kıyâs olup, doğru kıyâs etti ise sevâb kazanır. Yanlış kıyâs etti ise af olur. Allahü teâlâya âid bilgilerde kıyâs olsa, şâhid ile gâibe istidlal (bilinmiyeni, bilinene benzeterek anlamağa çalışmak) lâzım olur. Yâni, anlaşılmıyan şeyleri, bilinen şeyler gibi sanmak olur. Akıl ve ilim adamlarının hepsi, şâhidden gâibe istidlalin bozuk bir yol olduğunu, sözbirliği ile bildirmektedir. Akıl, yalnız, Allahü teâlânın varlığını isbât etmekde biraz iş görür. Bu bilgi, derin ve güçtür. Önce, aklın müşekkik mi, mütevâtî mi olduğunu bilmek gerekir.
Mütevâtî; bir cins içinde bulunan fertlerin hepsinde eşit mikdarda bulunan sıfat demektir. İnsanlık ve hayvanlık sıfatları gibi. İnsanlık, en yüksek insan ile en aşağı bir insanda müsâvîdir (eşittir). Meselâ bir peygamberin ve bir kâfirin insanlığı müsâvîdir. İnsanlık peygamberde daha çok, daha kuvvetli değildir. Bir nebînin insanlığı ile bir kâfirin insanlığı arasında fark yoktur. Cemşid gibi meşhûr bir pâdişâh ile, bir köy çobanının insanlığı aynıdır. Yâni Cemşid'deki insanlık, çobandaki insanlıktan üstün değildir. İnsanlık bakımından ikisi de aynıdır.
Müşekkik ise bir cins içindeki fertlerin hepsinde müsâvî miktarda bulunmayan sıfattır. İlim gibi. İlim, âlimlerin bâzısında çok, bâzısında azdır. Büyük bir fen adamı da olan bir İslâm âliminin ilmi, bir köy hocasındaki ilimden elbette daha çoktur ve daha geniş, daha parlaktır. O hâlde, din bilgilerinde, hangi âlimin bilgisine güvenilir? Elbette, en büyük ve ilmi çok ve fen kollarında tetkik ve tecrübe sâhibi olan âlimin ilmine daha çok güvenilir. Bunun üstünde, başka bir âlim bulunursa, elbette ona daha çok îtimâd edilir.
Akıl, insanlık gibi mütevâtî midir, yoksa ilim gibi müşekkik midir? Elbette müşekkiktir. Yâni, nev'inin, yâni kendilerinde akıl bulunan insan, cin ve melek sınıflarının bütün fertlerinde müsâvî (eşit) olarak bulunmaz. O hâlde, en yüksek akıl ile en aşağı akıl arasında binlerce derece farkı vardır.
Akıl, başlıca iki kısımdır: Selîm akıl, sakîm akıl. Bunların her ikisi de akıldır. Tam selîm akıl, hiç yanılmaz; pişman olacak hiç bir harekette bulunmaz ve düşündüğü şeylerde aslâ hatâ etmez. Hep doğru ve sonu iyi olan işleri yapar. Doğru düşünür ve doğru yolu bulur. Böyle akıl ancak peygamberlerde "aleyhimüssalâtü vesselâm" bulunur. Peygamberler selîm akıl sâhibi olduklarından her başladıkları işte muvaffak olmuşlardır; pişman olacak, zarar görecek birşey yapmamışlardır. Eshâb-ı kirâmın, Tabiîn ve Tebe-i tabiînin, din imâmlarının (rahmetullahi aleyhim) akılları da bunların akıllarına yakın olup, ahkâm-ı İslâmiyye'ye uygun akıllardır. Onun için, bunların zamanında, İslâmiyet genişledi. Müslümanlar çoğaldı. Târihi iyi anlayan, bunu pek iyi görür.
Sakîm akıllar; selîm akılların aksi, tam tersi olan akıllardır. Düşündükleri şeylerde ve yaptıkları işlerde yanılarak, üzüntüye, pişmanlığa, zarara, sıkıntıya sebep olur.
Bu iki kısım akıl arasında, çok çeşitli dereceler vardır. Şunu da bildirelim ki, mü’minlerin, dînî ve dünyevî aklı olduğu gibi kâfirlerin de, dînî ve dünyevî aklı vardır. Kâfirin dünyâ işlerine eren aklı, âhıret işlerine eren aklına nisbetle üstündür. Mü'minin âhıret işlerini anlayan aklı ise dünyâ işlerini anlayan aklından daha üstündür. Fakat, bu hâl devamlı değildir. Dünyâ geçer, biter. Geçici işlere yarayan akıl, devamlı olan, bitmeyen işlere yarayan akıldan daha kıymetli olamaz.
Akıl ile zekâyı birbirine karıştırmamalıdır. Zekâ, sebep ile netîce arasındaki bağlılıkları bulmaya, benzeyiş ve ayrılışları anlamaya yarayan şeydir. Zekâ için çeşitli târifler yapılmış olup, bâzıları şöyledir:
"Zekâ; yeni îcâb ve vaziyetlere, zihnin en iyi şekilde uymasıdır."
"Zekâ; düşünceyi, hayatın yeni şartlarına uydurmaktır."
"Zekâ; problem, mes'ele çözmek kuvvetidir."
Bu târifler gösteriyor ki, zekâ; sevk-i tabiîden, yâni içgüdüden yukarı, akıldan aşağı, bir şuur basamağıdır. Aklın tatbikcisi gibi olan zekâ, akıldan önce teşekkül etmektedir. Akıl sâhipleri, teorik yollar ve kâideler ortaya koyar. Zekî kimse, bunların pratiğe tatbikini sağlar. Fakat, aklı az ise, akıl sâhiplerinden öğrendiklerini kullanmakla kalıp, zarurî ve küllî prensiplere, kendiliğinden ulaşamaz. Yâni, zihni iyi işlemez ve istidlalleri doğru yapamaz. Zekâ, düşünebilmek kuvvetidir. Fakat, düşüncelerin doğru olması için, akıl lâzımdır. Zekî insan, düşüncelerinin doğru olabilmesi için, birtakım prensiplere muhtâçtır. Bu prensipleri idâre eden akıldır. O hâlde, her zekî kimseyi akıllı sanmak doğru olamaz. Zekî bir kimse, büyük bir kumandan olabilir. Akıllılardan öğrendiği usûlleri, yeni harb şartlarına uydurarak, kıtaları fethedebilir. Fakat, aklı az ise, bir hatâ ile, başarıları, felâkete döner.
Bir arslanın zekâsı, insan zekâsı kadar kuvvetli olsaydı, bu arslan öteki arslanlardan, onbin kat daha korkunç olurdu. Akılsız, inançsız kimse de, kuvvetinin ve zekâsının çokluğu kadar, cemiyetlere büyük tehlike olur.
Netîce olarak; her işte ve hele dînî işlerde akla güvenilemiyeceği, bu işlerin akıl ile ölçülemeyeceği meydana çıkar.
Din işleri, akıl üzerine kurulamaz. Çünkü, akıl, bir kararda kalmaz. Herkesin aklı, birbirine uymadığı gibi, bir adamın, selîm olmayan aklı bâzan doğruyu bulur, bâzan da yanılır ve yanılması daha çok olur. En akıllı denilen kimse, değil din işlerinde, mütehassıs olduğu dünyâ işlerinde bile çok hatâ eder. Çok yanılan bir akla nasıl güvenilebilir? Devamlı, sonsuz âhıret işlerinde, nasıl olur da akla uyulur?
İnsanların şekil ve ahlâkları başka başka olduğu gibi, akıl, tabîat ve ilimleri de ayrı ayrıdır. Birinin aklına uygun gelen birşey, başkasının aklına hiç de uygun gelmeyebilir. Birinin tabîatine uygun olan bir şey, başkasının tabîatine uymayabilir. O hâlde, din işlerinde, akıl; tam bir ölçü, doğru bir senet olamaz. Ancak, akıl ile din birlikte, tam bir vesîka ve doğru bir ölçü olur. Bunun için İslâm âlimleri; "Dînini ve îmânını; insan düşüncelerinin netîcelerine bağlama ve akıl ile inceleyerek varılan sonuçlara uydurma!" buyurmuşlardır.
Evet, akıl hüccettir, doğru yolu gösterir. Fakat, bunu selîm olan akıl yapabilir, her akıl yapamaz.
Demek oluyor ki, selîm olmayan akılların, yanılmalarından dolayı bir hakîkati kabûl etmemeleri, uygun bulmamaları, birşey ifâde etmez. Selîm olan akıllar, yâni peygamberlerin "aleyhimüsselâm" ve vârislerinin akılları, din hükümlerinin hepsinin pek yerinde ve doğru olduklarını açıkça görür. İslâmiyetin her hükmü, bu akıllar için, pek meydanda, aşikâr ve apaçıktır. Sened ve isbâta lüzum olmadığı gibi, tenbîhe ve haber vermeğe de gerek yoktur."
Hindistan'da yaşamış İslâm âlimlerinin büyüklerinden Abdülazîz-i Dehlevî (rahmetullahi aleyh) Fârisî olarak yazdığı "Tefsîr-i Azîzî"de Fatihâ sûresini açıklarken, "Sırat-ı müstekîm"i de uzunca bildirmiştir. Burada buyuruyor ki: "...Allahü teâlânın merhameti sonsuz olduğundan, insanlarda, saâdeti felâketten, doğruyu eğriden ve fâideliyi zararlıdan ayırabilen bir kuvvet de yarattı. Bu çok kıymetli kuvvet, akıldır. Şaşmayan, yanılmayan akla akl-ı selîm denir. Akl-ı selîm sâhibi olan kimse nefsine uymaz. İslâm dînine uyar. Aklı dinlemeyen kimse ise nefsine uyar.
Allahü teâlâ, bütün insanlara, îmân etmelerini emretti. İnsanlar arasından dilediklerine merhamet edip, bunların akla uyarak îmân etmelerini nasîb eyledi. Bu kullarının kalblerini îmân ile doldurdu. Akıllarına uymayıp, Allahü teâlânın dâvetini kabûl etmiyenlerden, dilediklerini kendi taşkın, azgın hâllerinde bıraktı. Dilediklerini de yine ihsân ederek, dilediği zaman hidâyete kavuşturdu ve kalblerini îmân ile doldurdu. Kendi hâllerinde bıraktığı kullarından, gafletten uyanarak doğru yolu arayanlara da, merhamet ederek, hidâyete kavuşturacağını vâd etmektedir.
İmâm-ı Gazâlî hazretleri, "El-Munkızü anid-dalâl" adlı kitabında buyuruyor ki: "Akıl ile anlaşılan şeyler, his uzuvları ile anlaşılanların üstünde olduğu ve bunların yanlışını çıkardığı gibi, yâni his uzuvlarımız, akıl ile anlaşılan şeyleri anlamayacağı gibi, aklın da, peygamberlik makâmında anlaşılan şeyleri ölçmesi mümkün değildir. Bunların doğru ve yanlış olduğuna karar veremez. "Akıl, doğruyu, iyiyi bulmaya yarayan bir âlet ise de, yalnız başına bulamaz, noksandır.
Nakil yolu ile anlaşılan, yâni peygamberlerin "aleyhimüsselâm" söyledikleri şeyleri, akıl ile araştırmak, düz yolda güç giden, yüklü bir arabayı yokuşa çıkarmak için zorlamağa benzer. Bu durumda at yokuşa sürülür ve kamçılanırsa, çabalaya çabalaya, ya yıkılıp canı çıkar; yâhut, alışmış olduğu yola kavuşmak için sağa sola ve geriye kıvrılarak arabayı yıkar. Sonunda eşyalar harâb olur. Akıl da, ulaşamadığı ve anlıyamadığı âhıret bilgilerini çözmeğe zorlanırsa, ya yıkılıp, insan aklını kaçırır veya bunları alışmış olduğu, dünyâ işlerine benzetmeğe kalkışarak yanılır ve herkesi aldatır. Akıl, his kuvveti ile anlaşılabilen veya hissedilenlere benzeyen ve onlara bağlılıkları bulunan şeyleri birbirleri ile ölçerek iyilerini kötülerinden ayırmağa yarayan, bir mi'yâr, bir ölçü âletidir. Böyle şeylere bağlılıkları olmayan varlıklara eremiyeceğinden, şaşırıp hayrete düşer. O hâlde peygamberlerin bildirdikleri şeylere, akla danışmaksızın inanmaktan başka çâre yoktur. Görülüyor ki, peygamberlere (aleyhimüsselâm) tâbi olmak, aklın gösterdiği bir lüzumdur ve aklın istediği ve beğendiği bir yoldur. Peygamberlerin, aklın dışında ve üstünde bulunan sözlerini, akla danışmağa kalkışmak, akla aykırı bir iş olur. Böyle bir davranış, gecenin koyu karanlığında bilinmeyen yerlerde, pervasızca yürümeğe ve engin denizde, acemi kaptanın, pusulasız yol almasına benzer. (Bu da her an uçuruma, girdaba düşmeye sebep olur.) Nitekim, felsefeciler ve tecrübeleri, hayâlleri ile îzâha kalkışan maddeciler; akılları dışında bulunan mes'elelerin çoğunda yanılmışlar, bir yandan bâzı hakîkatleri meydana çıkarmalarının yanında, bir taraftan da, insanların saâdet-i ebediyyeye kavuşmalarına mâni olmuşlardır. Tecrübelerin dışına taşmayan akıl sâhipleri, bu acıklı hâli, her zaman görmüş ve haber vermişlerdir.
İslâm dîninde aklın ermediği şeyler çoktur. Fakat akla uymayan bir şey de yoktur. Âhıret bilgileri ve Allahü teâlânın beğenip, beğenmediği şeyler ve O'na ibâdet şekilleri, eğer aklın çerçevesinde olsaydı ve akıl ile doğru olarak bilinebilseydi, binlerce peygamberin gönderilmesine lüzum kalmazdı. Böylece insanlar, dünyâ ve âhıret saâdetini kendileri görüp bulabilirdi ve Allahü teâlâ, (hâşâ) peygamberleri boş yere ve lüzumsuz göndermiş olurdu. Hiç bir aklın, âhıret bilgilerini bulamıyacağı ve çözemiyeceği içindir ki, Allahü teâlâ, her asırda dünyânın her tarafına, peygamber göndermiş ve en son, kıyâmete kadar değiştirmemek üzere ve bütün dünyâya, peygamber olarak, Muhammed aleyhisselâmı göndermiştir. Bütün peygamberler, akıl ile bulunacak dünyâ işlerine dokunmayıp, yalnız bunları araştırmak, bulup fâidelenmek için çalışmağı emir ve teşvik buyurmuş, kendileri dünyâ işlerinden her birinin, insanları ebedî saâdete ve felâkete nasıl sürükleyebileceklerini anlatmışlar ve Allahü teâlânın beğendiği ve beğenmediği şeyleri açık olarak bildirmişlerdir. O hâlde, insâf etmeli ki, Allahü teâlânın sonsuz kudretinin inceliklerini meydana çıkaran, bugünkü teknik bilgilerinden ve tecrübelerden haberi olmayan ve İslâm büyüklerinin kitaplarını okuyup anlamak şöyle dursun, bunların isimlerini bile işitmemiş olduğu sözlerinden anlaşılan bir câhilin, tam olmayan aklı ile, ortaya attığı bir düşünce, nasıl olur da, Allah'ın Peygamberinin (sallallahü aleyhi ve sellem) sözlerinden üstün tutulur? Peygamberimiz kitaplarda yazılı ilim, sıhhat, fen, ahlâk, hak, adâlet ve bütün saâdet kollarını kavrayan ve bindörtyüz seneden beri dünyânın her tarafında gelmiş geçmiş ilim tecrübe ve akıl sâhiplerini hürmet ve hayranlıkta bırakan ve hiç birisinde kimse tarafından bir kusur ve hatâ bulunamamış olan emirleri ve sözleri, câhil bir kimsenin sözü ile lekelenemez. Bundan daha büyük bir bedbahtlık ve zavallılık olamaz. Tam akıl, şaşmayan, yanılmayan akıldır. Etrâfa düşünceler savuran bu kimse, değil aklın erişemiyeceği şeylerde, belki kendi günlük işlerinde, hiç yanılmadığını iddia edebilir mi? Böyle bir iddiaya, başkaları inanır mı? Değil bir insan, bugün en akıllı tanınan hıristiyanların, kendi aralarında, en akıllıları olarak seçtikleri mebusları, bütün akılları ile, bütün ilimleri ile, başbaşa vererek, yaptıkları kânunları, az zaman sonra, yine kendileri beğenmeyip değiştiriyor. Yeryüzünde hiç bozulmayan ve değiştirilemiyecek bir şey vardır. O da Allahü teâlânın Kur'ân-ı kerîmi ve Resûlullah’ın (sallallahü aleyhi ve sellem) hadîs-i şerîfleri, yâni mübârek sözleridir.
Allahü teâlâ, Kur'ân-ı kerîmin bir çok yerinde, kâfirleri, akıllarını kullanmadıkları, yerleri, gökleri ve kendilerini inceleyerek düşünmedikleri ve böylece îmâna kavuşmadıkları için azarlamakta ve aşağılamaktadır.
Allahü teâlâ çok ihsân sâhibi ve pek merhametli olduğundan, akıl nîmetini verdiğinden başka, ayrıca peygamberler göndererek, hangi şeylerin iyi, hangi şeylerin fenâ olduklarını ve nefsin bütün arzularının kötü olduğunu bildirdi. Akıl, peygamberlerin iyi dedikleri şeyleri, nefsin isteklerinden ayırıp, kalbe bildirir. Kalb bunu dinlerse, insan saâdete kavuşur. Şu hâlde insan, aklına uyarsa, yâni aklın gösterdiği bir lüzum olan, peygamberlerin bildirdiklerine uyarsa saâdete kavuşur.
Peygamberlik makâmı aklın ve düşüncenin dışındadır, üstündedir. Aklın eremiyeceği, anlayamayacağı pek çok şeyler vardır. Bunlar ancak peygamberlik makâmında anlaşılır. Her şey akıl ile anlaşılabilseydi peygamberler (aleyhimüsselâm) gönderilmezdi. Âhıret azâbları, peygamberler gönderilerek bildirilmezdi. Allahü teâlâ, İsrâ sûresinin 15. âyetinde meâlen; "Biz peygamber göndererek bildirmeden önce azâb yapıcı değiliz." buyurdu. Akıl çok şeyi anlarsa da, herşeyi anlaması mümkün değildir. Anlaması da, kusursuz ve tam olmaz. Çok şeyleri, peygamberler bildirdikten sonra anlamaktadır. Peygamberlerin gelmesi ile, insanların özür ve bahaneleri önlenmiştir. Nisâ sûresinin 164. âyetinde meâlen; "Peygamberleri, müjde vermek için ve korkutmak için gönderdim. Böylece, insanların Allahü teâlâya özür, bahane yapmaları önlendi." buyurdu. Akıl, dünyâ işlerinde bile çok kere yanılmaktadır. Bunu bilmeyen yoktur. Din bilgilerini, böyle bir akıl ile tartmağa kalkışmak doğru olmadığı gibi; akıl ile inceleyip, akla uygun olup olmamasına bakmak da aklın hiç yanılmaz olduğuna güvenmek ve peygamberlik makâmına inanmamak olur. Hâlbuki önce, peygambere inanmak, Allah'ın peygamberi olduğunu tasdik etmek lâzımdır. Böylece, O’nun bildirdiklerinin hepsinin doğru olduğu kabûl edildiği gibi, şüphelerden kurtuluş nasîb olur. Dînin temeli, peygambere inanmaktır. Bu da peygamberin Allah tarafından gönderildiğini, hep doğru söylediğini aklın kabûl etmesidir. Akıl bu temel bilgiyi kabûl edince, peygamberin bildirdiklerinin hepsini kabûl etmiş olur. Peygamberin Allah tarafından gönderildiğini, Allah'ın bildirdiklerini haber verdiğini kabûl etmemiş olan bir akla din bilgilerinden bahsetmek ve inandırmaya çalışmak çok zordur.
Kalbde tam îmân hâsıl olması için en yakın yol, Allahü teâlâyı hatırlamaktır. Ra'd sûresinin 30. âyetinde meâlen: "İyi biliniz ki, kalbler, Allahü teâlânın zikri ile itmînâna, rahata kavuşur." buyruldu. Yâni, tam îmâna kavuşur. Düşünerek, akıl ile ölçerek, bu yüksek makâma kavuşmak çok güçtür. Şu önemli husûsa çok dikkat etmelidir. Peygamberin Allah tarafından gönderildiğini ve hep doğru söylediğini uzun uzun düşünüp kabûl ve tasdik ettikten sonra, O'nun yolunda, izinde bulunan, her şeyde O'na uyan bir kimse; her şeyi düşünerek yapmış ve hepsinde akla uymuş olur. Peygamberin her sözüne uyması, akla uymak olur. İnsanın aklı, bir şeyin var olduğunu anlar, kabûl ederse, o şeyden meydana gelen ve o şeyi meydana getiren parçaların da var olduklarını anlamış, kabûl etmiş demektir. Bu parçaların herbirlnin var olduklarını ayrı ayrı inceleyip, düşünüp anlamasına lüzum yoktur. O şeyin varolduğunu inceleyip kabûl ettiği için, o parçaların hepsini inceleyerek kabûl etmiş sayılır.
Aklın târifinden İslâm âlimlerinin îzâhlarına göre şu netîce çıkmaktadır: Aklı olmayan deli ve bunu kullanmıyan sefîhdir. Akla uygun iş yapmamak sefâhettir. Aklı az olan da ahmaktır. Yalnız akla uyan ona güvenerek aklın ermediği şeylerde yanılan kimse, felsefecidir. Aklın erdiği şeylerde ona güvenen, aklın ermediği, yanıldığı yerlerde, Kur'ân-ı kerîmin ışığı altında akla doğruyu gösteren yüksek insanlar da, İslâm âlimleridir. O hâlde, İslâmiyette felsefe olmadığı gibi İslâm felsefesi, İslâm filozofu da yoktur. Felsefenin üstünde İslâmî ilimler, felsefecilerin üstünde de İslâm âlimleri vardır.
Akıl, göz; İslâm bilgileri de ışık gibidir. Yâni insanın aklı, gözü gibi zayıf yaratılmıştır. Gözümüz, maddeleri, cisimleri karanlıkta göremiyor. Allahü teâlâ, görme organımızdan faydalanmamız için, güneşi, ışığı yaratmıştır. Güneşin ve çeşitli ışık kaynaklarının nûru olmasaydı, gözümüz işe yaramazdı. Tehlikeli cisimlerden, yerlerden kaçamaz, faydalı şeyleri bulamazdık. Evet, gözünü açmıyan veya gözü bozuk olan, güneşten faydalanamaz. Fakat, bunların güneşe kabahat bulmağa hakları yoktur.
Akıl da, yalnız başına mânevîyâtı ve faydalı, zararlı şeyleri anlayamaz. Allahü teâlâ, akıldan faydalanmak için, peygamberleri, din ışığını yarattı. Peygamberler, dünyâda ve âhırette rahat etmek yolunu bildirmeseydi, akıl doğruyu bulamaz, işe yaramazdı. İnsanlar tehlikelerden, zararlardan kurtulamazdı. İslâmiyete uymayan veya aklı az olan kimseler ve milletler, peygamberlerden faydalanamaz. Dünyâda ve âhırette tehlikelerden, zararlardan kurtulamaz. Fen vâsıtaları, mevki, rütbe ve para ne kadar bol olursa olsun, peygamberlerin gösterdiği yolda gitmedikçe, hiç bir fert, hiç bir cemiyet mes'ûd olamaz. Ne kadar neşeli, sevinçli görünseler huzûrsuzluktan içleri kan ağlamaktadır. Dünyâda da âhırette de rahata ve saâdete erenler, sâdece peygamberlere uyanlardır. Onların gönülleri dâima huzûr içindedir.
Ehl-i sünnet âlimleri, İslâmiyetin bildirdiklerini, akıl ersin ermesin, isbât ettiler. Bu bilgilerden hiç birine, akıl ermediği için, karşı gelmediler. Böylece; kabir azâbına, burada Münker ve Nekir denilen iki meleğin soracakları suâllere, Sırat köprüsüne, kıyâmetteki terâziye îtirâzsız hemen inandılar. Akıl, ermediği için, olmaz demediler. Çünkü bu büyükler, Kur'ân-ı kerîme ve hadîs-i şerîflere uydular. Aklı bu iki temel kaynağa bağladılar. Anlıyabildiklerini anlattılar; anlayamadıklarına, olduğu gibi öylece inandılar. Anlamadıklarına; eski Yunan felsefecileri gibi yapmayıp, aklımız ermediği için anlıyamadık dediler. Yunan felsefecileri aklın erdiği şeylere inanıp, akıllarının ermediklerine, anlıyamadıklarına inanmadılar. Peygamberlerin (aleyhimüsselâm) gönderilmeleri, Allahü teâlânın beğendiği şeylerden bir çoğuna aklın ermemesi sebebiyledir. Onlar bunu bilemediler. Akıl hüccet olmasına rağmen tam hüccet değildir. Peygamberlerin gönderilmeleri ile tam hüccet olmuştur. Yâni, o büyüklerin gönderilmeleri ile, akıl her şeyi öğrenebilmiştir. Allahü teâlâ, İsrâ sûresinin 15. âyetinde; "Biz, peygamber göndermedikçe, azâb yapıcı değiliz." buyurdu.
Akıl, insan için çok kıymetli bir nîmet, Allahü teâlânın büyük bir ihsânıdır. "Berîka" kitabında buyuruluyor ki: "Cebrâil aleyhisselâm, aklı, hayâyı ve îmânı Âdem aleyhisselâma getirdi ve dedi ki: "Yâ Âdem! Allahü teâlâ hazretleri selâm etti ve sana getirdiğim şu üç hediyenin birini kabûl etsin buyurdu." Âdem aleyhısselâm aklı kabûl eyledi ve Cebrâil aleyhisselâm, îmân ile hayâya; "Siz gidin"deyince, îmân dedi ki: "Allahü teâlâ hazretleri bana akıl nerede ise, sen de orada ol! diye emreyledi." Ondan sonra hayâ da aynı şekilde, Allah tarafından emrolunanı beyân ederek, her ikisi, akıl ile beraber Âdem aleyhisselâmda kaldılar. Buradan açıkça anlaşılıyor ki, Allahü teâlâ kime akıl verirse, hayâ ile îmân onunla beraberdir. Aklı olmayanın hayâsı ve îmânı yoktur.
İslâm âlimleri buyurdular ki: Müslümanların bilmesi, öğrenmesi lâzım olan bilgilere Ulûm-i İslâmiyye yâni müslümanlık bilgileri denir. Bu bilgiler naklî ilimler ve aklî ilimler olmak üzere başlıca iki kısma ayrılır.
Naklî ilimler; Edille-i şer'iyye denilen dört ana kaynaktan çıkmış olan bilgiler olup, bunlara din bilgileri de denir.
Aklî ilimler ise, matematik, mantık ve tecrübî bilgilerdir. Bunlar; his organları ile duyularak, akıl ile incelenerek, tecrübe ve hesâb edilerek elde edilir. Bu bilgiler, din bilgilerinin anlaşılmasına ve onların tatbik edilmesine yardımcıdırlar. Bu bakımdan lüzumludurlar. Bunlar, zamanla artar, değişir, gelişip ilerler.
Nakil yolu ile gelen bilgiler çok yüksek olup, aklın, insan gücünün ve dimağının üstündedir. Bunlar, hiç bir zaman, kimse tarafından değiştirilemez. Dinde reform olmaz sözünün mânâsı budur. İslâmiyet, akıl ile elde edilen bilgileri yasaklamamış, sınırlamamıstır. Ancak aklî bilgilerin, nakil bilgileri ile birlikte öğrenilmesini ve sonuçlarının dîne uygun, insanlara faydalı olarak kullanılmasını; zulüm, işkence ve felâket vâsıtası yapılmamasını emretmiştir. Akıl ilimleri, İslâm bilgilerinin bir kısmı olup İslâmiyete lâzımdırlar, İslâmiyet bunları men etmez, emreder.
Akılla alâkalı olarak hadîs-i şeriflerde buyruldu ki:
"Allahü teâlâ aklı yarattığında, ona gel buyurdu. O da geldi. Sonra git buyurdu. O da gitti. Sonra otur buyurdu. O da oturdu. Sonra konuş buyurdu. O da konuştu. Sonra sus buyurdu. O da sustu. Sonra da buyurdu ki: Bana, senden sevgili ve daha kerîm olan bir mahlûk yaratmadım. Seninle tanınırım. Seninle hamd edilirim. Seninle itâat olunurum. Seninle alırım, seninle veririm. Seni hesâba çeker, muhâtab ederim, Sevâb sana, cezâ da sana. Sana en büyük ikram da sabırdır."
"Âhırette sizi kurtaracak olan aklınızdır. Akıllı insan, Allah'a itâat eden insandır."
"Allah'ın ilk yarattığı şey akıldır. Allahü teâlâ akla şöyle hitâb etti: İzzet ve celâlim hakkı için senden daha kıymetli bir mahlûk yaratmadım. Seninle insanları muhâfaza eder, seninle verir, seninle sevâb kazandırır ve seninle cezâlandırırım."
"Kıyâmet günü insanlar, akılları nisbetinde Allahü teâlâya yakın olurlar."
"Akıl, sâhibini hidâyete erdirir, felâketten kurtarır. Kişinin aklı tamam olmadıkça îmânı tamam olmaz. Dini de müstekîm (doğru) olamaz''
"Aklı olmayan, güzel ahlâka sâhip olamaz."
"Her şeyin bir direği vardır. Mü’minin direği ise akıldır. Kişinin ibâdeti aklı nisbetindedir."
"İnsanın bineği, dînin direği, âbidlerin hedefi, mü'minin sermâyesi akıldır."
"Allah indinde en sevimliniz, akılca en üstün olanınızdır."
"Sizin akılca en üstününüz, Allahü teâlâdan en çok korkanınızdır."
"Akıllı kimse, Allaha îmân edip, peygamberleri tasdik eden ve ibâdetini yapandır."