Hadis Kütüphanesi | مكتبة الحديث

İLİM[1] BÖLÜMÜ

 ﴿ كِتَابُ الْعِلْمِ ﴾

﴾2﴿ مَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّدًا فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ 

“Kim söylemediğim bir sözü bana atfederse,[2] ce­hennemdeki ye­rine hazırlansın”

Suyûtî (Ö. 911/1505) “el-Ezhâr”da ilk olarak bu hadisi şu yollardan ge­tir­miştir:

1. Hz. Ali,[3]

2. Ebu Hureyre,[4]

3. Enes b. Mâlik,[5]

4. Muğire b. Şu’be,[6]

5. Zübeyr b. Avâm,[7]

6. Seleme ibnu'l-Ekva’,[8]

7. Abdullah ibn Amr,[9]

8. Abdullah ibn Mes’ud,[10]

9. Câbir b. Abdullah,[11]

10. Ebu Katâde,[12]

11. Ebu Saîd el-Hudrî,[13]

12. Affân b. Hubeyb,[14]

13. Hz. Ömer,[15]

14. Hz. Osman,[16]

15. Halid b. Urfuta,[17]

16. Zeyd b. Erkam,[18]

17. Abdullah ibn Ömer,[19]

18. Ukbe b. Âmir,[20]

19. Kays b. Sa’d b. Ubâde,[21]

20. Muaviye,[22]

21. Ebu Musa el-Gafikî,[23]

22. Hz. Ebu Bekr,[24]

23. Talha b. Ubeydullah,[25]

24. Evs b. Evs,[26]

25. Berâ b. Âzib,[27]

26. Huzeyfe ibnu'l-Yemân,[28]

27. Rafi’ b. Hadîc,[29]

28. Saîb b. Yezîd,[30]

29. Saîd b. Midhâs,[31]

30. Selmân el-Fârisî,[32]

31. Süheyb,[33]

32. Abdul­lah ibn Abbâs,[34]

33. Utbe b. Gazvân,[35]

34. Urs b. Amire,[36]

35. Ammâr b. Yâsir,[37]

36. Amr b. Hureys,[38]

37. Amr b. Abese,[39]

38. Amr b. Mürre,[40]

39. Muâz b. Cebel,[41]

40. Nübeyt b. Şerît,[42]

41. Ya’lâ b. Mürre,[43]

42. Ebu Ümâme,[44]

43. Ebu Musa el-Eş’arî,[45]

44. Ebu Meymûne el-Kürdî,[46]

45. Ebu Karsafe,[47]

46. (Ebu Malik el-Eşcaî’nin babası) Târık b. Eşyeme,[48]

47. Saîd b. Zeyd,[49]

48. İmrân b. İbn Husayn,[50]

49. Abdullah ibn Zübeyr,[51]

50. Yezîd b. Esed,[52]

51. Ebu Ramse,

52. Ebu Rafi’,[53]

53 Ümmü Eymen,[54]

54. Câbir b. Habis,[55]

55. Selmân b. Hâlid,[56]

56. Abdullah b. Zağb,[57]

57. Üsâme b. Zeyd,[58]

58. Abdullah b. Ebi Evfâ,[59]

59. Büreyde,

60. Sefîne,

61. Vâsile ibnu'l-Eska’,[60]

62. Ebu Ubeyde ibnu'l-Cerrâh,[61]

63. Sa’d b. Ebi Vakkâs,[62]

64. Huzeyfe b. Useyd,[63]

65. Zeyd b. Sâbit,[64]

66. Ka’b b. Kutbe,[65]

67. Muaviye b. Hayde,

68. Münakka’ et-Temîmi,[66]

69. Ebu Kebşe el-Enmârî,[67]

70. Ebu’l-Uşrâ’nın ba­bası,[68]

71. Ebu Zerr,[69]

72. Hz. Aişe.[70]

Toplam, 72 kişi.

Suyûtî (ö. 911/1505) devamla der ki: “Bu hadisin ravileri arasında yer alanlardan biri de, Abdurrahman b. Avf’dır.

İbnü’l-Cevzî’de dedi ki: Bu konudaki Abdurrahman b. Avf hadisi, Amr b. Avf hadisi ile Ebu’l-Hamrâ hadisi bana ulaşmamıştır.”

Hadisi rivayet edenlerin sayısı, bu üç kişiyle birlikte, 75’e ulaşmıştır.

Derim ki: Bu raviler, “Takrîb”de de belli bir usûle göre yol izlemektedir; hadisi rivayet eden raviler, alfabetik harf sırasına göredüzenlenip sayılsa, bu sayı, Aşere-i Mübeşşere dışında 65’dir. Aşere-i Mübeşşere ile birlikte bu sayı, -belirtti­ğimiz- 75 sayısına ulaşmaktadır.

Bir çok hadis alimi, bu hadisi rivayet eden ravilerin içerisine “daha baş­ka­ları” ifadesini ilave etmişlerdir. Bununla ilgili olarak (Zebîdî’nin) “Şerhu’l-İhyâ”[71] adlı eserine bakabilirsiniz.

(Bazı alimler) derler ki: Buhârî, bu hadisi, ‘İlm’ (İlim Bölümün)de; 1. Hz. Ali, 2. Zübeyr b. Avâm, 3. Enes b. Mâlik, 4. Seleme ibnu'l-Ekva’, 5. Ebu Hureyre’den rivayet etmiştir.

‘Cenâiz’ (Cenazeler Bölümün)de ise; 6. Muğîre b. Şu’be’den rivayet et­miş­tir.

‘Ahbâru Beni İsrâil’ (İsrail oğullarının Haberleri Bölümün)de ise; 7. Abdulah ibn Amr b. el-Âs’tan rivayet etmiştir.

‘Menâkibu Kureyş’ (Kureyş Kabilesinin Menkibeleri Bölümün)de; 8. Vâ­sile ibnu'l-Eska’dan rivayet etmiştir. Fakat bu hadis, (burada) açık bir şekilde “Ce­hennem ateşiyle” korkutma lafzıyla geçmemektedir.

Müslim ise, bu hadisi; 1. Hz. Ali, 2. Enes, 3. Ebu Hureyre, 4. Muğîre b. Şu’be’den gelen hadisleri rivayet etmede Buhârî ile görüş birliği içerisindedir.

Yine Müslim, bu hadisi; 9. Ebu Saîd el-Hudrî’den de rivayet etmiştir.

Yine bu hadis, Buhârî ile Müslim(in rivayet ettikleri yolların) dışında; 10. Hz. Osmân, 11. Abdullah ibn Mes’ud, 12. Abdullah ibn Ömer, 13. Katâde, 14. Câbir, 15. Zeyd b. Erkâm’dan da “sahih” bir şekilde gelmiştir.

Yine bu hadis, “hasen sened”lerle; 1. Talha b. Ubeydullah, 2. Saîd b. Zeyd, 3. Ebu Ubeyde ibnu'l-Cerrâh, 4. Sa’d b. Ebi Vakkâs, 5. Muâz b. Cebel, 6. Ukbe b. Âmir, 7. İmrân b. Husayn, 8. Abdullah ibn Abbâs, 9. Selmân el-Fârisî, 9. Muaviye, 10. Râfi’ b. Hadîc, 11. Târık el-Eşcaî, 12. Saîb b. Yezîd, 13. Hâlid b. Urfuta, 14. Ebu Ümâme, 15. Ebu Karsafe, 16. Ebu Musa el-Ğâfikî, 17. Hz. Aişe yolundan gelmiştir.

(Sahih ve Hasen yollarla ismini belirttiğimiz raviler,) sahabe’den 33 kişi­dir. 

Yine bu hadis, bir çokları tarafından, “zayıf mutemâsek”[72] senedlerle 50 kadar benzer kimseden getirilmiştir.

Yine bu hadis, daha başkaları tarafından, “sakıt”[73] senedlerle 20 kadar benzer kimseden de getirilmiştir.

Hafız İbn Hacer (ö. 852/1447), bu hadisin geliş yollarını, büyük bir cüz’ de toplamıştır.

(Hafız İbn Hacer’den) önce hadis hafızı bir topluluk da, bu hadisin geliş yollarını toplamaya özen göstermiştir. Bunların ilki, Ali b. el-Medînî (ö. 234/ 848)’dir.

Ya’kûb b. Şeybe’de (bu hadisin geliş yollarını toplamada), Ali b. el-Medînî’ye uyup der ki: “Bu hadis, Hicazlı alimler ile bir çok alimlere göre, saha­beden 20 şekilde rivayet edilmiştir.”

Yine ayrıca (bu hadisin geliş yollarını) İbrahim el-Harbî ile Ebu Bekr el-Bezzâr (ö. 292/904)’da (toplamıştır). Bunların her ikisi de der ki: “Bu hadis, 40 sahabeden (farklı şekillerde) gelmiştir.”

Bu hadisin geliş yollarını, bu asırda ise, Ebu Muhammed Yahya b. Mu­hammed ibn Saîd’de toplayıp buna az miktarda ilavede bulunmuştur.

İmam Şâfiî’nin “Risâle” adlı kitabının şarihi Ebu Bekr es-Sayrafî (ö. 330/941)’de, bu hadisin geliş yolları ile ilgili olarak şöyle der: “Taberânî’de bu hadisin geliş yollarını toplayıp buna az miktarda ilavede bulunmuştur.”

Bazı Nisaburlu alimler de, bu hadislerin tahricini yapıp  bu hadislere az miktarda ilave yapmışlardır.

İbnü’l-Cevzî (ö. 597/1200)’de,  bu hadisin geliş yollarını, “Mevzuât” adlı kitabının birinci nüshasının ‘Mukaddime’ kısmındatoplayıp hadisin ravilerini, 61 sahabiye ulaştırmıştır. Birincisinden daha uzun olan ikinci nüs­hada ise hadisin ravilerini, 90’ı geçirtmiştir.

İbn Dihye (ö. 633/1235)’de, hadisin ravilerinin bu kadar sayıya ulaştı­ğını açık bir şekilde belirtmiştir.

(İbn Hacer ise,) İbn Dihye’nin bu sözünü, “Fethu’l-Bârî”de nakletmiş­tir. Sehavî (ö. 902/1496)’de bu görüşe katılmıştır.

Münâvî (ö. 1031/1622)’nin, İbn Dihye’den yaptığı nakilde ise; bu hadi­sin, 400 kadar yoldan geldiği belirtilmektedir. Fakat bunun, bir yorumunun yapılması gerekmektedir.

Ebu Musa el-Medînî (ö. 581/1185)’de der ki: “Bu hadisi, sahabeden 100 kadar kimse rivayet etmiştir.”

Daha sonra, bu hadisleri, Mizzî diye bilinen Ebu’l-Haccâc Yusûf b. Halîl ed-Dimeşkî (ö. 742/1341) ile Ebu Ali el-Bekrî adında aynı çağda yaşamış iki hadis hafızı toplamıştır. Bu sebeple de her biri için, (bu konuda) diğerinin yanında bulunmayan (geliş yolları bir araya gelmiştir).

Bütün bu hadislerin hepsi; sahih, hasen, zayıf ve sakıt şeklinde de belirt­tiği­miz gibi, 100 kadar sahabiden rivayet edilmiş olmasıdır.

Bu hadislerin hepsinde, (Cehennem ateşi ile ilgili) bu “özel korkutma”, ka­yıtlanmaksızın, Hz. Peygamber (s.a.v)’in üzerine yalan söz söylemenin mutlak kötülüğü söz konusu edilmiştir.”

Irâkî (ö. 805/1402) “Elfiyye”[74] adlı kitabında belirttiğine göre; bu hadi­sin, sahabeden olan ravileri(nin sayısı), 100’ü geçmiştir.

(Sehâvî’de) “Fethu’l-Muğîs”de[75] konu ile ilgili olarak ise şöyle der: “Bu (hadisin geliş yolu ile ilgili) sayı, 102’dir.”

Der ki: “Bu, onların yanında bulunan toplu sayıdır.”

Nevevî (ö. 676/1277)’de, Müslim’in “Sahih” adlı kitabına yazdığı şer­hin[76] ‘mukaddime’ bahsinde belirttiğine göre; bazı hadis alimleri, bu hadisi, 200 sahabiden rivayet etmiştir.

(Sehâvî’de) “Fethu’l-Muğîs”de der ki: “Musannıf Irâkî, bu hadisin, bu ka­dar yoldan gelişini uzak görmüştür.

Bir çok hadisçi de, bu hadisleri; ﴿ مَنْ حَدَّثَ عَنِّي بِحَدِيثٍ يُرَى أَنَّهُ كَذِبٌ فَهُوَ أَحَدُ الْكَاذِبِينَ ﴾ “Kim yalan olduğu zannedilen bir sözü, benden (olmak) üzere rivayet ederse, kendisi de yalancılardan biridir”[77] hadisi ile bunun gibi hadisleri, “mutlak yalan söz söyleme”[78] şeklinde yorumlamış-lar­dır. Fakat belki de bu hadisin geliş yolları, hocamız (Irâkî’n)inde söylediği gibi, 100’ü geç­miştir.”

Hafız Burhaneddin el-Halebî (ö. 841/1437) “Keşfu’l-Hasîs ammen rumiye bi vad’i’l-Hadîs” de der ki: “Hocamız hafız Irâkî dedi ki: ‘Ben, bu ha­disin, 200 sahabiden rivayet edilmiş olması ile ilgili sözün, gerçekten, uzak oldu­ğunu görüyorum.’

Yine hocamız, İbnu’s-Salâh’ın  (hadis usûlü ile ilgili) kitabına yazdığı “Kitabu’n-Nüket”de, bu hadisi rivayet eden sahabileri, alfabetik harf sıra­sına göre belirtmiştir. Ben, bu kitabı okudum. Bu sahabiler, 75 kişidir. Bunla­rın 20 kadarından gelen hadisler, sahihtir. Buhârî ile Müslim, bunlardan gelen ha­disle­rin 4’ü üzerinde görüş birliği etmiştir.”

Suyûtî (ö. 911/1505) “Şerhu Elfiyyeti’l-mustalahi li’l- Irâkî”de der ki: “Bir topluluk, bu hadisi, 100’den fazla sahabiden rivayet etmiştir.

Musannıf Irâkî dedi ki: ‘(Sahabilerden naklen yapılan bütün) bu hadisle­rin metinleri, aynı değildir. Fakat bu (genel manada) ‘mutlak yalan söz söy­leme’ hususundadır. (Hadislerin) bu metinlerine özgü rivayet, 70 küsur­dur.’

Suyûtî (devamla) der ki: “Bu sahabilerin isimleri, “Şerhu’t-Takrîb” (adlı eserim)de geçmektedir. Ayrıca bu hadisi(n geliş yollarını ve ravilerini), ‘mütevatir hadisler’ ile ilgili bir çalışma(m)da topladım.”

Münzirî (ö. 656/1258)’de “Terğîb ve’t-Terhîb”de der ki: “Bu hadis; sa­hih, sünen, müsned ve daha bir çok hadis kitaplarında sahabenin bir ço­ğun­dan riva­yet edilmiştir. Öyle ki bu hadis, ‘tevatür derecesine’ ulaşmıştır.”

İbnu’s-Salâh (ö. 643/1245)’ın, mütevatir hadise, örnek olarak, (sadece) bu hadisi özgü kılmasıyla ilgili sözü önemlidir.

Bazı alimlerde der ki: “Bu hadisin dışında mütevatir olduğuna dair gö­rüş birliğine varılan bir başka mütevatir hadis daha bulunmamaktadır.”

Bu husus, bazı hadis hafızları tarafından da nakledilmiştir.

İbnü’l-Cevzî (ö. 597/1200) “Mevzuât” adlı eserinin birinci nüshasının “mukaddime” kısmında bu hususu şöyle ifade etmektedir: “Bu hadis dışında 60’dan çok sahabiden rivayet edilen bir hadis daha bilinmemektedir. Yine bu hadisin dışında Aşere-i Mübeşşere’nin üzerinde birleştiği bir hadis daha yok­tur.”

İbnü’l-Cevzî (ö. 597/1200)’nin bu sözlerine bir bütün şekilde itiraz edile­bi­lir. Çünkü İbnü’l-Cevzî, bu sözleriyle şunları kast etmişti:

1.    Bu hadisin, mütevatir olması.

2.    Mütevatiri, sadece bu hadise özgü kılması.

3.    Bu hadisi, Aşere-i Mübeşşere ile 60’dan çok sahabenin rivayetine özgü kıl­ması.

Birincisine Cevap: (İbn Hacer) “Feth”de bu konuda bazı hususları be­lirttikten sonra aynen şöyle der: “Bu hadisin geliş yollarının çok olmasında dolayı bir topluluk, bu hadisin mütevatir olduğunu söylemiştir. Bazı hocala­rımız da bu (hadisin mütevatir olup olmadığı) hususunda tartışmıştır.”

(Devamla) der ki: “Çünkü mütevatirin şartı; (naledilen hadisin,) ilk taba­kada, son tabakada ve orta tabakada çokluk bakımından olması ve (bu çoklu­ğun,) tabakanın her geliş yolunda tek başına rivayet edilmesinin mevcut olma­masıdır.

Bu hadisin, mütevatir olduğunun söylenmesiyle kast dilen husus, her asırda bir topluluğun diğer bir topluluktan, ilk tabakadan son tabakaya varın­caya kadar rivayet edilmesidir diye cevap verilmiştir. Bu husus, (hadisin) bilgi ifade etme­sinde yeterlidir.

(Bu hadisin) Enes’ten gelen yolu, tektir. Fakat bu geliş yollarını, Enes’ten pek çok sayıda kişi rivayet etmiştir. Çünkü bu yollar, bunlardan, tevatüren gel­miştir.

Ali Hadisi. Bu hadisi, Hz. Ali’den; Tabiûn’un meşhur ve güvenilir olanla­rın­dan 6 kişi rivayet etmiştir.

Abdullah ibn Mes’ud Hadisi, Ebu Hureyre Hadisi ile Abdullah ibn Amr Ha­disi de aynı bu şekildedir.

(Aslında mütevatir’in şartında bu çokluğun; ‘senedin) her geliş yolunda Resulullah (s.a.v)’in sahabilerinden nakledildiği üzere, mütevatirdir’ denilse idi, bu ifade, daha doğru olurdu. Çünkü belirli bir sayı, mütevatir de şart ko­şulma­malıdır. Aksine bu husus, (hadisin) bilgi ifade etmesinde yeterli görül­mektedir. Ravilerdeki saygın nitelikler, sayısal çokluğun yerine geçebileceği gibi, sayısal çokluğu geçebilirde. Nitekim bu hususu, “Nüketu Ulûmi’l-Ha­dîs” ile “Şerhu Nuhbeti’l-Fiker”de belirttim. Yine orada ‘mütevatir ha­dise örnek, sadece bu hadistir’ şeklinde iddiada bulunana gerekli açıklamayı da yaptım ve mütevatir hadisin örneklerinin pek çok olduğunu da (yine orada) söyledim.”

İkincisine Cevap: İbn Hacer (ö. 852/1447), “Şerhu Nuhbeti’l-Fiker”[79] ile bir çok kitabında, Suyûtî (ö. 911/1505) ve Sehâvî (ö. 902/1496)’de (bir çok kitaplarında) bu meseleye gerekli cevabı vermişlerdir.

Üçüncüsüne Cevap: (Sehâvî) “Fethu’l-muğîs”de bu konu ile ilgili ola­rak şöyle der: “Bir çok alim, Aşere-i Mübeşşere’nin, bu hadisi rivayet et­mede birleştiği hususunda tartışmıştır. Buna şöyle cevap verilmiştir:

“Bu hadisin, Aşere-i Mübeşşere’den olan geliş yolları, İbnül-Cevzî‘nin “el-Mevzuât” adlı eserinin “mukaddime” kısmında geçmektedir. Aşere-i Mübeşşere’den biri olan Abdurrahman b. Avf’ın rivayet ettiği hadis ise, “Mev­zuât”ın diğer nüshasında bulunmaktadır. Bu, İbnül-Cevzî’den sonra gelen alim­lerin kitaplarında da yer almaktadır. Bu hadisin güvenilir geliş yol­ları; Hz. Ali ile Zübeyr b. Avâm yolundan gelenin sahih; Talha b. Ubeydullah, Sa’d b. Ebi Vakkâs, Saîd b. Zeyd ile Ebu Ubeyde b. el-Cerrâh yolundan ge­lenin hasen; Hz. Osman yolunda gelenin zayıf; bunlardan geriye kalan Aşere-i Mübeşşere’den gelen hadisler ise, zayıf yada sakıt’tır. Bütün bunlara rağmen (bu hadisin, Aşere-i Mübeşşere’den geri kalan diğer geliş yollarını araştıracak olursan,) tamamen bulabilirsin.”

(Sehâvî) “Feth”de, hocası (Irâkî)’nin görüşünün aksine Hz. Osman’dan gelen yolun, ‘mutemâsek zayıf’ türden olduğunu söylemiştir. Çünkü hocası (Irâkî), Hz. Osman’dan gelen yolu, sahih saymıştır. Doğru olanı da, bu gö­rüştür. Zira Hz. Osman Hadisini, İmam Ahmed “Müsned” adlı eserinin iki yerinde iki (ayrı) şekilde rivayet etmiştir.

Birincisi: İshak b. İsa, Şüreyh ile Hüseyin’den, (bunlar da) Abdurrahman ibn Ebi’z-Zinâd’dan –bu sadûk’tur-, o da Hz. Osman’dan riva­yet etmiştir.[80]

İkincisi: Abdulkebîr b. Abdulmecîd’den, -bu sika’dır-, o da Abdulhumeyd b. Ca’fer’den -ki bu da sadûk’tur-, o da babasından –bu da sika’dır-, o da  Mahmûd b. Lebîd’den –ki bu, küçük yaştaki bir sahabidir-, o da Hz. Osman’dan rivayet etmiştir.

Hz. Osman’dan gelen bu iki yolun toplamı, Hz. Osman Hadisinin, sahih ol­duğunu gösterir.

Dördüncüsüne Cevap: Irâkî (ö. 805/1402) “Şerhu Elfiyye”de, İbnu’s-Salâh’ın, Mütevatiri, sadece bu hadise özgü olarak belirttiğini söyle­miştir.

Halbuki bu hadisi; bu sayı (çokluğuna) ve sadece Aşere-i Mübeşşere’nin ri­vayetine özgü kılma, “Mestler üzerine mesh etme” hadisiyle çelişmek­tedir.

Çünkü Ebu’l-Kasım Abdurrahman b. Muhammed b. İshak b. Mende (ö. 470/1070) “el-Müstahrec” de belirttiğine göre; “Mestler üzerine mesh etme” ile ilgili hadisi, içlerinde Aşere-i Mübeşşere’nin de bulunduğu 60’dan fazla sahabe rivayet etmiştir.

Hasan el-Basrî’nin, “Mestler üzerine mesh etme” ile ilgili hadis hak­kında şöyle söylediği rivayet edilmiştir: “Resulullah (s.a.v)’in sahabilerinden 70 kişi, bana, ‘Mestler üzerine mesh etme’ ile ilgili hadisi haber vermiş­tir.”

İbn Abdilberr (ö. 463/1071)’de, “Mestler üzerine mesh etme” ile il­gili hadisin mütevatir olduğunu söylemiştir.

Yine içlerinde az önce adı geçen İbn Mende ile Hâkim’in de bulunduğu bir çok alim, “Ref’u’l-yedeyn” (=Elleri kaldırma) ile ilgili hadisi, Aşere-i Mübeşşere’ye dayandırmıştır.

Hadisin, Aşere-i Mübeşşere’ye ve bu sayı çokluğuna dayandırılması me­se­lesi, Mütevatir Hadis’in özelliklerinden kabul edilmiştir.”

(Sehâvî) “Fethu’l-muğîs”de der ki: “Erkeklik organına dokunmak­tan dolayı abdest almanın gerektiğini’ bildiren hadis de, böyledir.

Denildi ki: Bu hadisin ravileri de, 60’ı geçmiştir. Yine “ateşte pişen şey­leri yemeden dolayı abdest almanın gerektiğini” ve “gerektirme­diğini” bildiren hadis de böyledir.”

Suyûtî (ö. 911/1505) “Şerhu Elfiyyeti’l-mustalahi li’l- Irâkî”de, bu me­seleye şöyle cevap verir: “İbnu’s-Salâh ile İbnü’l-Cevzî’nin kast ettiği hu­sus; bu meselenin, sadece "Kim yalan söylerse" (=Men kezzebe) hadisinin metni­nin hep aynı ifadeyle gelmiş olmasıdır. “Mestler üzerine mesh etme” rivayeti ile “Elleri kaldırma” (=Ref’u’l-yedeyn) rivayetine gelince, bu iki rivayet; çeşitli rivayetler ile farklı hadislerden oluşmuştur. Dolayısıyla da bu iki hadis, aynı hadis lafzını rivayet üzerinde görüş birliğine varılan hadisler olmayıp “Mestler üze­rine mesh etme” ve “Elleri kaldırma” ile ilgili gelen  hükmü kapsamaktadır.

Bu husus, metodoloji’de, ‘manevî mütevatir’ diye isimlendirilmiştir. Ma­nevî mütevatirin karşıtı, lafzî mütevatirdir. ‘Lafzî mütevatir’, Aşere-i Mübeşşere ile 60 sahabinin, üzerinde görüş birliğine vardığı "Kim yalan söy­lerse"  (=Men kezzebe)  hadisinden başka mütevatir bir hadis daha bu­lun­mamaktadır.

Yalnızca bunun yarısına yakın olarak rivayet edilen hadisler vardır. Ör­nek: “Kur’an, yedi harf üzerine indirilmiştir” hadisi gibi. Bu hadisi, 30 ka­dar kimse rivayet etmiştir. Yalnız bu hadis, (mana bakımından aynı olmak kaydıyla) farklı ve değişik hadisler içerisinde gelmiştir. Bu tür hadisleri, bir eser(im)de nak­lettim.”

(Sehâvî’nin) “Fethu’l-muğîs”inde, bu meseleye, daha fazla cevap veril­miştir. Ayrıca bu konuda daha geniş bilgi için Üstad Murtaza ez-Zebîdî (ö. 1205/1790)’nin “Şerhu’l-İhyâ” adlı eserine bakabilirsiniz.  Zebîdî, (bu kitabı­nın,) ‘İlim Bölümü’nün üçüncü babında, bu mesele ile ilgili hadise geniş yer ver­miştir. Yine de doğruyu en iyi bilen Allah’tır.

* * *

 ﴾3﴿ نَضَّرَ اللهُ اِمْرَءً 

“Allah, …..  o kimsenin yüzünü ağartsın”[81]     

(Hadisin metninde geçen dad harfi, şeddeli ve şeddesiz olmak su­retiyle kullanılabilmektedir.)

Buna göre Allah o kimseyi (بَهَّجَهُ) “sevindirsin”, (حَسَّنَهُ) “güzelleştir­sin” ve (نَعَّمَهُ) “nimetlendirsin” demektir.

﴿ سَمِعَ مَقَالَتِي فَوَعَاهَا فَأَدَّاهَا إِلَى مَنْ لَمْ يَسْمَعْهَا فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ غَيْرِ فَقِيهٍ وَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلَى مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ ﴾

“Allah, benim sözümü dinleyip de belleyen, sonra da onu işitmeyene ulaştı­ran kimsenin yüzünü (kıyamet günü) ağartsın; çünkü nice fakih (fıkıh bilgisini taşıyan kimse/meseleleri kavrayan kimse) vardır ki, fakih değildir. Yine nice fakih (fıkıh bilgisini taşıyan kimse/meseleleri kavrayan kimse) var ki, kendinden daha fakih olan kişiye bilgisini götürür.”[82]

Bir lafız da ise;  ﴿ سَمِعَ مِنَّا شَيْئًا فَبَلَّغَهُ كَمَا سَمِعَه فَرُبَّ مُبَلِّغٍ أَوْعَى مِنْ سَامِعٍ ﴾ “Ben­den bir şey dinleyip de işittiği şekilde onu ulaştıranın yüzünü (Allah, kıyamet günü) ağartsın; çünkü nice (bilgi) taşıyıcısı vardır ki, dinleyenden daha iyi beller”[83] buyurulmaktadır.

Bu hadisin, başka şekillerde geçen lafızları daha vardır.

Suyûtî (ö. 911/1505) “el-Ezhâr”da bu hadisi şu yollardan getirmiştir:

1.       Zeyd b. Sâbit[84]                                         

2.       Abdullah ibn Mes’ud[85]                            

3.       Cübeyr b. Mut’im[86]                                         

4.       Nu’mân b. Beşîr[87]                               

5.       Babası Beşîr[88]                                               

6.       Sa’d b. Ebi Vakkâs[89]                          

7.       Enes[90]                                                           

8.       Câbir b. Abdullah[91]

9.       Umeyr b. Katâde el-Leys[92]

10.      Muâz b. Cebel[93]

11.      Ebu’d-Derdâ’[94]

12.      Ebu Karsâfe[95]

13.      Ebu Saîd el-Hudrî[96]

14.      Rebîa b. Osman et-Teymî[97]

15.      Abdullah ibn Ömer[98]

16.      Zeyd b. Hâlid el-Cüheni[99]

Toplam, 16 kişi.

(Derim ki:) Yine bu hadis; Hz. Aişe, Ebu Hureyre ve Şeybe b. Osman yo­lundan da rivayet edilmiştir.

İbn Mende (ö. 470/1077) “Tezkire” adlı kitabında belirttiğine göre; bu ha­disi, Hz. Peygamber (s.a.v)’den, 24 sahabi rivayet etmiştir. Daha sonra da bu sahabilerin isimlerini tek tek sıralamıştır.

İbn Hacer (ö. 852/1447) “Emaliyyu’l-muhrace alâ muhtasarı İbni’l-Hâcib el-Aslî” adlı kitabında bu hadisi nakletmiştir.

“Şerhu’l-Mevâhibi’l-Leduniyye” adlı kitapta geçtiğine göre; hafız der ki: “Bu hadis, (bu şekliyle) meşhurdur. Üstelik bazı alimler, bu hadisi, mütevatir hadisten saymıştır; çünkü bu hadis, 24 sahabiden rivayet edilmiş­tir.” Daha sonra hafız, bu sahabilerin isimlerini tek tek sıralamıştır.

Suyûtî (ö. 911/1505)’de “Şerhu’t-Takrîb” adlı kitabında der ki: “Bu ha­dis, 30 kadar sahabiden gelmiştir.”

Yine de doğruyu en iyi bilen Allah’tır.

* * *

 ﴾4﴿ لِيُبَلِّغِ الشَّاهِدُ مِنْكُمْ الْغَائِبَ 

“(Bu anlattıklarımı, burada) sizden hazır olan, olmayana ulaş­tırsın.”[100]

Bir rivayette ise; ﴿ لِيُبَلِّغْ شَاهِدُكُمْ غَائِبَكُمْ ﴾ “(Burada) hazır olanınız, (bu an­lat­tık­larımı) olmayanınıza ulaştırsın.”

Bir başka rivayette ise; ﴿ لِيُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ ﴾ “(Burada) hazır olan kimse, (bu anlattıklarımı) olmayana ulaştırsın”

Bu hadis, şu yollardan gelmiştir:

1.       Ebu Bekre^[101]

2.       Abdullah ibn Abbâs^[102]                        

3.       Ebu Şureyh el-Huzâî el-Ka’bî^[103]            

4.       Abdullah ibn Ömer^[104]                        

5.       Vâbisa

6.       Ubâde ibnu's-Sâmit

7.       Câbir b. Abdullah

8.       Muâviye b. Hayde el-Kuşeyrî^[105]

9.       Hâris b. Basrâ el-Leysî

10.Hz. Ali ve daha bir çokları.

İbn Mende (ö. 470/1077), “Müstahrec”de, bu hadisi, 18 sahabiden ri­va­yet etmiştir.

Münâvî (ö. 1031/1622) “Şerhu li Erbaîn en-Nebevî”nin baş tara­fında der ki: “Bundan dolayıdır ki, bazı alimler, bu hadisi, mütevatir hadis­ten say­mış­tır.”

* * *

 ﴾5﴿ فَضْلُ الْعِلْمِ وَالعُلَمَاءِ 

“İlmin ve alimlerin üstünlüğü” ile ilgili hadisler

İlmin ve alimlerin üstünlüğü, alimlere saygı ile hürmet göstermenin ge­rekli­liği ve onlara kızgınlık ile eziyet vermekten sakınma.

Allâme Ebu Hâmid Sîdî’l-Arabî b. Yûsuf el-Fâsî (ö. 1052/1642) “Şerhu Nazmi Nühbeti İbn Hacer”de,[106] Seyyid Nureddin (Ebu’l-Hasan Ali ibn Abdul­lah b. Ahmed es-Semhûdî el-Medenî eş-Şâfiî)’nin şöyle söylediğini naklet­miştir: İlmin ve alimlerin üstünlüğü ile ilgili ayetler,[107] sahih haberler ve rivayetler bulunmaktadır. (Bu konudaki) akli ve nakli deliller, tevatür mesa­besindedir.”

Daha geniş bilgi için (biraz önce adı geçen) Nureddin’in, “Cevâhiru’l-ikdeyn fi fadli’ş-şerefeyn şerefu’l-ilmi’l-cilî ve’n-nesebu’l-ulâ” adlı ese­rine bakabilirsiniz. Bu, iki cilt halinde yazılmış şahane ve büyük bir kitap­tır. Yazar Nureddin, bu kitabını, iki bölümde düzenlemiştir. Birinci Bölüm, ilmin ve alimle­rin üstünlüğü hakkındadır. İkinci Bölüm ise, Ehli Beyt’in üs­tünlüğü ve onların saygınlığı hakkındadır.

* * *

  ﴾6﴿ طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ 

“İlim öğrenmek, (kadın-erkek) her Müslümana farzdır”^[108]

Sehâvî (ö. 902/1496) “Şerhu’l-Elfiyye”de belirttiğine göre; bazı alimler, bu hadisin geliş yollarını bir araya toplamıştır.

Suyûtî (ö. 911/1505)’de, bu hadisin geliş yollarını –az sonrada geleceği üzere- bir araya toplamıştır.

Suyûtî (ö. 911/1505) “Dürerü’l-müntesire”de bu konu ile ilgili olarak şöyle der: “Bu hadis, şu yollardan gelmiştir:

1.       Enes[109]                                                             

2.       Câbir                                                   

3.       Abdullah ibn Ömer                              

4.       Abdullah ibn Mes’ud[110]

5.       Abdullah ibn Abbâs[111]

6.       Hz. Ali

7.       Ebu Saîd el-Hudrî[112]

Bu hadisin geliş yolların hepsinde çeşitli sözler söylenmiştir. Bu geliş yolları­nın en güzeli; Katâde ile Sâbit’in, Enes’den rivayet ettiği yol ve Mücâhid’in, Ab­dullah ibn Ömer’den rivayet ettiği yoldur.

İbn Mâce’de, bu hadisi, Kesîr b. Şinzîr’den, o da Muhammed b. Sirîn’den, o da Enes’den rivayet etmiştir.

Hadisin ravisi, Kesîr hakkında görüş ayrılığı vardır. Fakat hadis, hasen’dir.

İbn Abdilberr’de bu konu ile ilgili olarak şöyle der: “Bu hadis, çeşitli yollar­dan rivayet edilmiştir. Fakat bunların hepsi de, illetlidir.

Ayrıca İshâk b. Râhaveyh’den rivayet edildiğine göre; bu hadisin senedi hakkında çeşitli sözler söylenmiştir. Fakat hadis, anlam bakımından sahih’tir.”

Bezzâr’da “Müsned”de dedi ki: “Bu hadis, zayıf senedlerle, hz. Ali ile Enes yolundan rivayet edilmiştir. Fakat bu senedlerin en güzeli; İbrahim b. Sellâm’ın, Hammâd b. Ebi Süleymân’dan, onun da İbrahim en-Nehaî’den, onun da Enes’ten rivayet ettiği yoldur.

İbn Sellâm dedi ki: Bu konuda sadece Ebu Asım’ın, Enes’ten rivayet et­tiği yolu biliyoruz.”

İbnü’l-Cevzî’de “Minhâcu’l-kasideyn”de, bu hadisi, Ebu Bekr ibn Ebi Dâvud’dan, o da Ca’fer b. Musâfir’den, o da Yahyâ b. Hassân’dan, o da Süley­man ibn Kürm’den, o da Sâbit el-Bünânî’den, o da Enes’ten rivayet etmiştir.

İbn Ebi Dâvud der ki: “Babamın şöyle söylediğini işittim:﴿ طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ ﴾ "İlim öğrenmek, (kadın-erkek her Müslümana) farzdır" hadisi hak­kında bu yol­dan daha sahih olanı yoktur.”  

Mizzî’de dedi ki: Bu hadis, hasen derecesine ulaşan bir yoldan rivayet edilmiştir.

Derim ki: Deylemî dedi ki: Bu hadis, şu yollardan da rivayet edilmiştir:

8.   Übey b. Ka’b                                     

9.   Huzeyfe                                            

10. Selmân                                              

11. Semure b. Cündub                              

12. Muâviye b. Hayde                              

13. Eyyûb

14. Hz. Aişe

15. Ebu Hüreyre

16. Aişe bint Kudâme

17. Ümmü Hânî

Bu hadislerin tahriclerini, "Ehâdisu'l-mütevatira" (adlı kitabımda) belirt­tim.” (Suyûtî’nin sözü burada bitmektedir.)

(Sehâvî’de) “Mekâsıdu’l-Hasene”de (bunlara) şunlardan gelenleri de ilave etmiştir:

18.    Hüseyin b. Ali

19.    Nübeyt b. Şerîd

Sehâvî (ö. 902/1496) “daha başkaları” ifadesini de kullanmıştır.

(Sehâvî devamla der ki:) Irâkî, “İhyâ”ya yaptığı büyük tahricde[113] bu ha­dislerin tahrici hususunda sözü uzatmıştır.

Bütün bunlara rağmen Beyhakî’de dedi ki: ‘Bu hadisin metni, meşhur­dur. Fakat senedi, zayıftır.’

Bu hadislerin hepsi, zayıf yollardan rivayet edilmiştir.

İbnü’l-Cevzî’de “İlelü’l-Mütenâhiye”de İmam Ahmed’in şöyle söyledi­ğini nakleder: ‘Bize göre, bu konuda herhangi bir şey sabit olmamıştır.’

Yine İshâk b. Râhaveyh’de dedi ki: ‘Bu hadis, sahih değildir. Fakat ha­disin; abdest, namaz, zekat, hacc ve daha çok bir yerde geçmesi, anlam ba­kımından sahih (olduğunu göstermekte)dir.’

İbn Abdilberr’de bu konuda İshâk b. Râhaveyh’in güzel açıklama ve izah yapması sebebiyle onun bu görüşüne katılmıştır.

Hafız Ebu Ali en-Nîsâbûrî’de bu konu ile ilgili olarak şöyle dedi: ‘Bu ko­nuda Hz. Peygamber (s.a.v)’den gelen (herhangi) bir sened sahih değildir.’

İbnu’s-Salâh’da, bu hadisi, ‘sahih hadis’e değil de, ‘meşhur hadis’e ör­nek getirmiştir.

Hâkim’de, bu görüşe katılmıştır.

Fakat Irâkî’de dedi ki: ‘“Tahrîcu’l-İhyâ”da belirttiğim üzere, bazı hadis imamları, bu hadisin bazı geliş yollarının, sahih olduğunu söylemişlerdir.’

Mizzî’de dedi ki: ‘Bu hadisin geliş yolları, hasen derecesine ulaşmıştır.’ “(Sehâvî’nin sözü burada bitmektedir.)

Hadis de kast edilen husus şu da olabilir: Daha öncede geçtiği üzere, bu hadis, Enes’ten normal bir şekilde 20 kadar yoldan rivayet olunmuştur.

İbn Şâhîn (ö. 385/995) “Efrâd”da, bu hadisi, Enes’ten (belli) bir senedle rivayet edip sonra da bu hadis hakkında şöyle demiştir: “Hadis, garibtir.”

Sehâvî (ö. 902/1496)’de der ki: “(Derim ki:) Bu hadisin ravileri, sika (güvenilir) kimselerdir.”

İbnü’l-Kattân (ö. 189/813), bu hadisi, Enes’ten, Sellâm yolundan uzunca bir (senedle) getirip der ki: “Bu hadis, garib olup senedi hasendir.”

Zehebî (ö. 748/1347)’de “Telhîsu’l-Vâhiyât”da derki: “Bu hadis, bir çok zayıf yollardan rivayet edilmiştir. Fakat bu yolların bazısı, sâlihtir.[114]”

Suyûtî (ö. 911/1505)’de derki: “Bu hadisin, 50 kadar (geliş) yolunu bir araya topladım.. Bir çok yoldan gelmesinden dolayı, hadisin sıhhatli oldu­ğuna hükmettim ve bu hadisin dışında bu hadisin sıhhat derecesine  ulaşmış bir hadis daha bilmiyorum.”

Bu meseleyi, Irâkî (ö. 805/1402)’den gelen şu sözle birlikte değerlendi­rebilirsin: “Bazı imamlar, bu hadisin geliş yollarından bazısının sahih oldu­ğunu söylemişlerdir.”

(Suyûtî) “Ta’likatü’l-Mutîfe”de, bu hadisin geliş yolu ile ilgili olarak şunları söylemektedir: “Bizce, bu hadis, sahih derecesine ulaşmıştır; çünkü bu hadisin 50 kadar (geliş) yolunu buldum. Bunları, bir cüz’de topladım.”

(Suyûtî) “Tebyîdü’s-Sahîfe”de ise bu konuda şöyle der: “Bu hadisin metni, meşhurdur.”

Nevevî’de “Fetevâ”da dedi ki: “Bu hadis, anlam bakımından sahih olsa bile, zayıf bir hadistir.”

Hafız Cemaleddin el-Mizzî’de dedi ki: “Bu hadis, hasen derecesine ula­şan bir yoldan rivayet edilmiştir.”

(Derim ki:) Bizce, bu hadis, sahih derecesine ulaşmıştır; çünkü bu hadi­sin, 50 kadar (geliş) yolunu buldum. Bunları, bir cüz’de topladım.” (Suyûtî’nin sözü burada bitmektedir.)

(Leknevî’de) “Za’ferü’l-Emânî”de bu hadis ile ilgili bazı şeyler söyledik­ten sonra şöyle der: “Kısacası: Bu hadisin senedleri, gerçekten çoktur. Öyle ki hafız Suyûtî, bu hadisi, ‘mütevatir hadisler’ içerisinde saymıştır.”

Belki de Suyûtî, bu hadisi, “Fevâidu’l-Mütekâsire”de anmıştır; çünkü bu hadisin, “Ezhâr”da geçtiğini görmedim. Yine de doğruyu en iyi bilen Al­lah’tır.

* * *

 ﴾7﴿ مَنْ سُئِلَ عَنْ عِلْمٍ فَكَتَمَهُ أُلْجِمَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِلِجَامٍ مِنَ النَّارِ 

“Kim (kendisine) bir bilgiden sorulup ta onu gizleyip söylemez-se kıyamet günü ateşten bir gem ile gemlenir.”^[2]

Münzirî (ö. 656/1268) “Terğîb”de bu hadisi şu yollardan getirmiştir:

1.    Ebu Hureyre.[3] Münzirî derki: "Hâkim en-Nîsâbûrî dedi ki: Bu hadis, Buhârî ile Müslim’in şartlarına göre sahihtir. Fakat bu hadisi (kitaplarında) rivayet etmemişlerdir.”

2.    Abdullah ibn Amr.[4] Münzirî  derki: "Hâkim dedi ki: Bu hadis, sahih­tir. Bu hadisin (sıhhatini bozacak) kapalı bir taraf yoktur.”

3.    Abdullah ibn Abbâs.[5] Münzirî derki: "Bu hadisin ravileri, hadisin sa­hih olması hususunda kendilerine ihtiyaç duyulan sika kimselerdir.”

4.    Ebu Saîd el-Hudrî.[6] Hafız Münzirî derki: Bu hadis, ﴿ مِمَّا يَنْفَعُ اللهُ بِه ﴾ِ “Allah’ın (insanlara) faydalı kılacağı” ibaresi hariç Ebu Saîd el-Hudrî’den başka içlerinde;

5.    Câbir b. Abdullah[7]

6.    Enes b. Mâlik[8]

7.    Abdullah ibn Ömer

8.    Abdullah ibn Mes’ud

9.    Amr b. Abese

10.   Ali b. Talk ve daha bir çoklarının da bulunduğu bir grup sahabeden ri­vayet edilmiştir.” (Münzirî’nin sözü burada bitmektedir.) 

(Sehâvî) “Mekâsıdu’l-Hasene”de derki: “﴿ مَنْ كَتَمَ عِلْمًا أُلْجِمَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِلِجُومٍ مِنَ النَّار ﴾ِ “Kim (kendisine) bir bilgiden sorulup ta onu gizleyip söylemezse kıyamet günü ateşten bir gem ile gemlenir” hadisini; Ebu Davud, Tirmizî, İbn Mâce, İbn Hibbân ve Hâkim rivayet etmiştir.[9]

İbn Hibbân ve Hâkim, bu hadisin, Ebu Hureyre yolundan sahih oldu­ğunu söylemişlerdir.

Tirmizî’de derki: “Bu hadis, hasen-sahihtir.”

Derim ki: Bu hadisin pek çok geliş yolları vardır. İbnü’l-Cevzî, bu hadis­lerin çoğunu, “İlelü’l-Mütenâhiye”de getirmiştir.

Bu konuda Enes, Câbir, Talk b. Ali, Hz. Aişe, Abdullah ibn Abbâs, Ab­dullah ibn Ömer, Abdullah ibn Mes’ud ve Amr b. Abese’den gelmiştir.

Zeylaî’de, “Tahricu Al-i İmran”da, bu hadisleri getirmiştir.

(Hadisteki) korkutma, kitaplardan yararlanmak isteyenlerden kitaplarını saklayanları kapsamaktadır. Özellikle de bu, kitapların bir çok nüshaları ol­maması halinde en büyük yasaklama sebebidir. Kitaplara sahip olmak, kişiyi, bu kitaplardan yararlanmaya götürmeyebilir. Üstelik böyle bir şeyle sıkıntıya uğramak, çokça rastlanan bir durumdur.” (Sehâvî’nin sözü burada bitmekte­dir.)

Her ne kadar bu hadisi, şimdi, Mütevatir Hadisler içerisinde sayan kimse bulamadımsa bile, bu hadisin, mütevatir hadisler içerisinde sayılması, işte bu (kadar yoldan gelmesi)nden ötürüdür. Yine de doğruyu en iyi bilen Cenab-ı Allah’tır.

* * *

 1 إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى

“Ameller ancak niyetlere^[1] göre değerlendirilir. Kişi için ancak ni­yet ettiği şey vardır”

Bazı hadisçiler bu hadisi, mütevatir[2] hadise örnek olarak göstermiştir.

Fakat İbnu’s-Salâh (ö. 643/1245), “Ulûmu’l-Hadis” adlı eserinde bu ha­disin mütevatir olduğu ile ilgili görüşü şöyle reddetmektedir:

“﴿ إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ ﴾ Ameller ancak niyetlere göre değerlendirilir” ha­disi, mütevatir hadisten değildir. Her ne kadar tevatür için gerekli olan top­luluk (= raviler), bu hadisi, nakletse de, (bu sayıyı) geçse de fark etmez. Çünkü hadis, orta tabakada (ki ravi sayısının çokluğuyla) gelmiştir. Bu hadi­sin, ilk taba­kadaki ravisinin çok olduğu[3] bilinmemektedir.”

Nevevî (ö. 676/1277)’de “Takrîb”de,[4] bu hadisin, mütevatir olmadığı ile il­gili olarak şöyle der:

“﴿ مَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّدًا فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّار ﴾ِ  “Kim benim üzerime bile bile katen yalan söz söylerse, cehennemdeki yerine hazırlansın” hadisi, mütevatir’dir. Fakat ﴿ إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ ﴾ “Ameller ancak niyetlere göre değerlendirilir” hadisi ise mütevatir değildir.”

Mütevatir’in şartı; yalan üzere birleşmeleri (aklen ve adeten) mümkün ol­mayan bir topluluğun, Hz. Peygamber (s.a.v)’den, (hadisi) haber veren kim­seye varıncaya kadar, (her üç nesil = tabaka boyunca) yine kendisi gibi bir topluluk­tan rivayet ettikleri hadislerin, bütün tabakalarda tevatür (için gerekli) sayının ortaya çıkmasıdır.

İşte (bir hadisin mütevatir olabilmesi için gerekli olan) bu sayı, bu ha­diste, mevcut değildir. Fakat bu hadis ile ilgili yukarıda geçen ifadelerde, (lafzî mütevatir değil de) ‘manevî mütevatir’ kast edilmiş olabilir. Ki o zaman bu (söz), doğru olur. Çünkü “amel” konusunda “niyet”in göz önünde bulundu­rul­ması ile ilgili pek çok hadis rivayet edilmiştir. Bu nedenle de bu hadis, mana yönünden ‘mütevatir hadis’ olmaktadır. Nitekim bu husus, birazdan anlatılacak­tır.

Münzirî (ö. 656/1258) “Terğîb”de, bu konu ile ilgili olarak şöyle der:

“Bazı son devir alimlerin savına göre; bu hadis, tevatür derecesine ulaş­mıştır. Fakat mütevatir değildir. Çünkü bu hadisi, Yahyâ b. Saîd el-Ensârî, Mu­hammed ibn İbrahim et-Teymî’den yaptığı rivayette tek başına kalmıştır. Yine bu hadisi, Yahyâ b. Saîd el-Ensârî’den, 200 kişi kadar bir topluluk, başka bir riva­yete göre ise 700 kişi rivayet etmiştir. Yine bu hadis, Yahyâ b. Saîd el-Ensârî yolu dışında pek çok yolardan da rivayet edilmiştir. Fakat bu yollardan hiç birisi sahih değildir. Hafız Ali b. el-Medinî ve daha bir çok hadis imamı, bu şekilde söz söylemişlerdir.

Hattâbî’de dedi ki: ‘Hadisçiler arasında bu konuda bir görüş ayrılığının  ol­duğu bilinmemektedir.’

Yine de doğruyu en iyi bilen Allah’tır.”

Irâkî (ö. 805/1402)’de bu konu ile ilgili olarak şöyle der:

“Bazı hadisçiler, bu hadisin, meşhur hadis[5] olduğunu söylemişlerdir. Bazı ha­disçiler de, (bu hadisin)  mütevatir hadis olduğunu söylemişlerdir. Fakat bu hadis, mütevatir hadis değildir. Bu hadis (olsa olsa) ancak ferd ha­dis[6] olabilir. Bu hadisin, ‘mütevatir hadis’ ve meşhur hadis olduğunu söyle­yenler, (bu sözle­riyle,) hadisin, (ravi zincirinin) son tabakasında bulunan ravi çokluğunu göz önünde bulundurduklar için (bununla,) meşhurluğu ve ‘mütevatirliği’ kast etmiş­lerdir.

(Hadis zincirinin son tabakasındaki ravi sayısının çok olması nedeniyle) Ha­fız Ali b. el-Medinî, bununla ilgili olarak şöyle der:

‘Bu hadisi, Yahyâ b. Saîd el-Ensârî’den, 700 kişi rivayet etmiştir.’ “(Irâkî’nin sözü burada bitmektedir.)

Sehâvî (ö. 902/1496)’de “Şerhu’t-Takrîb”de bu konu ile ilgili olarak şöyle der:

“Bu hadisin, mütevatir hadisden ziyade meşhur hadise benzetilmesi, doğru değildir. Bu hadis (olsa olsa) ancak garib hadise[7] benzetilebilir. Çünkü (kural gereği) benzetmedeki hüküm, (çoğa göre değil de) en aza göre verilir.”

Kısacası: Hadis imamları, bu konuda, ilk tabakada (az sayıda kişi tara­fından rivayet edilmesi) nedeniyle hadisin, “ferd-garib hadis” olduğunu söylemişler­dir. Fakat hadisin, son tabakada (çok sayıda kişi tarafından rivayet edilmesi ne­deniyle,) meşhur yada mütevatir olup olmadığı hususundaki garip durum, tam 4 defa yinelenmiştir. Bir çok hadis hafızının da söylediği gibi, bu hadis ancak Hz. Peygamber (s.a.v)’den şu yoldan gelmesiyle sahih olabilir:

1.    Yalnız Hz. Ömer rivayeti.

2.    Yalnız Alkame’nin, Hz. Ömer’den yaptığı rivayet.

3.    Muhammed ibn İbrahim et-Teymî’nin, Alkame’den yaptığı rivayet.

4.    Yalnız Yahya b. Saîd el-Ensarî’nin, Muhammed ibn İbrahim et-Teymî’den yaptığı rivayet.

Konu, işte bu çerçevede dönüp dolaşmaktadır. Yahya b. Saîd el-Ensarî’den sonraki (tabakada yer alan ravilere) gelince, bu hadisi, Yahya b. Saîd el-Ensarî’den, 200’den fazla  kişi rivayet etmiştir. Bu ravilerin çoğu da, hadis ima­mıdır.

Hafız  Ebu Abdullah Muhammed b. Ali el-Haşşâb ise bu konu ile ilgili ola­rak şöyle der:

“Bu hadisi, Yahya b. Saîd el-Ensarî’den, 250 kişi rivayet etmiştir.”

İbn Mende (ö. 470/1077) ise bu kişilerin isimlerini alfabetik harf sırasına göre düzenleyip belirtmiş ve böylece bu kişilerin sayısı, 304’e ulaşmıştır.

Hafız İbn Hacer (ö. 852/1447)’de “Emaliyyu’l-Muhrace alâ muhtasarı ibni’l-Hâcib el-Aslî”de ise bu konu ile ilgili olarak şöyle der:

“Bu hadis, bana, bilinenden farklı 3 yoldan ulaşmıştır.”

Hafız Ebu Musa el-Medinî (ö. 581/1185) ise bu konu ile ilgili olarak şöyle der:

“Şeyhülislam diye bilinen Ebu İsmail el-Herevî’nin söylediğine göre, bu ha­disi, ‘Yahya b. Saîd el-Ensarî’den’,yine onun arkadaşlarından 700 kişi yazmıştır.”

Hafız der ki: “Bu (hadisi, Yahya b. Saîd el-Ensarî’den 700 kişinin rivayet etmesi,) mümkündür. Bunun yorumu; ‘bu hadisin, Yahya b. Saîd el-Ensarî’nin arkadaşlarının her birinin (hadisin geldiği) yoldan daha çok ol­ması’ şeklinde olup bu sayı, İbn Mende’nin (alfabetik harf sırasına göre dü­zenleyip)  belirttiği 304 sayısı geçmez. Çünkü bu hadisi, Yahya b. Saîd el-Ensarî’den nakleden raviler, bildiğimiz bu sayıyı ve rivayetlerine vakıf oldu­ğumuz İbn Mende’nin belirttiği sayıdan daha fazlasına ulaşmaz.”

(İbn Hacer) “Tahricu Ehâdisi’r-Râfiî”de bu konu ile ilgili olarak ise şöyle der:

“Bu hadisin geliş yolu ile ilgili konuyu, bir çok kitap ile cüz’lerden araştır­dım. Öyle ki bu konu için  3.000’den fazla cüz’e baktım. (Sonunda) bu hadi­sin, 70 yoldan  geldiğine tamamlamayı uygun buldum.”

Ebu’l-Kasım ibn Mende (ö. 470/1077) “Tezkire”de belirttiğine göre; bu hadisi, Hz. Peygamber (s.a.v)’den;

1. Hz. Ömer[8]

2. Hz. Ali[9]

3. Sa’d b. Ebi Vakkâs

4. Abdullah ibn Mes’ud[10]

5. Ebu Zerr[11]

6. Ubâde ibnu's-Sâmit[12]

7. Ebu Hureyre[13]

8. Ebu Saîd el-Hudrî[14]

9. Abdullah ibn Ömer[15]

10. Abdullah ibn Abbâs[16]

11. Muaviye

12. Ukbe b. Âmir

13. Utbe b. Abdussülemi

14. Câbir[17]

15. Enes[18]

16. Utbe ibnu'n-Nudder

17. Utbe b. Müslim

18. Hilâl b. Süveyd rivayet etmiştir.

Hafız İbn Kesir (ö. 774/1372)’nin belirttiğine göre; kendisi, Mizzî’ye, İbn Mende’nin, (hadisi rivayet eden  ravilerin ismi ile ilgili) bu sözünü sormuştu.

Hafız Ebu’l-Fadl el-Irâkî’de, İbnu’s-Salâh’ın kitabı üzerine yazdığı eserde, İbn Mende’nin, (hadisi rivayet eden  ravilerin ismi ile ilgili) bu sözünü; ‘hadisi rivayet eden ravilerin, niyet hususundaki bu hadisleri, bu lafza özgü değil de mutlak anlamda niyet  hakkında gelen hadislere itibar  etme suretiyle rivayet ettiklerini ve İbn Mende’nin belirttiği son iki ismin sahabi olmadığını’ kast ettiğine yöneltmektedir.

Hafız da der ki: Bu hadis, bu lafızla, ismi daha önce geçen 4 kişiden de gelmiştir. Bunlarda; 1. Ebu Saîd el-Hudrî, 2. Enes, 3. Ebu Hureyre, 4. Hz. Ömer.” (Hafızın sözü burada bitmektedir.)

Hafız Ebu’l-Fadl el-Irâkî (ö. 805/1402)’nin belirttiğine göre; bu hadisi, 33 sahabi rivayet etmiştir. Bunlardan bazılarının isimleri, daha önce geçmişti. Bun­lara şunları da eklemiştir:

19. Ebu'd-Derdâ

20. Sehl b. Sa’d[19]

21. Nevvâs b. Sem’ân

22. Ebu Musa el-Eş’arî

23. Süheyb b. Sinân[20]

24. Ebu Ümâme el-Bâhilî[21]

25. Zeyd b. Sâbit[22]

26. Râfi’ b. Hadîc

27. Safvân b. Ümeyye

28. Gaziye ibnu'l-Hâris[23]

29. Hâris ibn Gaziye[24]

30. Hz. Aişe[25]

31. Ümmü Seleme[26]

32. Ümmü Habîbe

33. Safiye bint Hayy.

Bunlar, (lafza özgü değil de) mutlak anlamda niyet konusunda gelen hadis­leri rivayet etmişlerdir.

Irâkî’nin oğlu Veliyyuddin Irâkî ise, bu hadisi, sadece Hz. Ömer’in riva­ye­tine indirgemiş (bunun dışında gelen diğer hadis lafızlarını ise zayıf saymış) veya mutlak anlamda niyet konusuna indirgemiştir.

Yine İbn Mende (ö. 470/1077)’nin belirttiğine göre; bu hadisi, Alkame’nin, Hz. Ömer’den yaptığı rivayet dışında bir topluluk daha rivayet etmiştir. Bu hadisi rivayet edenler içerisinde şunlar da vardır.

34. Abdullah ibn Ömer,

35. Câbir,

36. Ebu Cuhayfe,

37. Abdullah ibn Âmir b. Rebîa,

38. Zu’l-kila’,

39. Atâ’ ibn Yesâr,

40. Nâşire b. Sema,

41. Vâsıl b. Amr el-Cüzâmî,

42. Muhammed ibnu'l-Münkedir.

Yine bu hadisi, Alkame’den; Muhammed b. İbrahim et-Teymî dışında Saîd b. el-Müseyyeb ile Abdullah ibn Ömer’in azadlısı Nâfi’ rivayet etmiştir.

Yine bu hadisi, Muhammed b. İbrahim et-Teymî’den; Yahya b. Saîd el-Ensarî dışında Yahya’nın kardeşi Abdurrabh b. Saîd ile Haccâc b. Amr ibn Alkame el-Leysî rivayet etmiştir.

İbn Mende (ö. 470/1077), bu hadisin, mütevatir hadis olduğunu savun­muştur. İşte bundan dolayıdır ki, İbn Mende, bu hadisin, mütevatir olduğunu delillendirme de bu kadar zorluğa katlanmıştır. İbn Mende, eğer mütevatirle, manevi tevatürü kastetmişse, zaten bu, (burada) mümkündür. Eğer mütevatirle, lafzî tevatürü kastetmişse, bu, mümkün değildir. Çünkü bu hadis, Hz. Ömer’in yolu dışında bir başka yoldan sahih değildir. Bu ise Hz. Ömer(in rivayet et­tiği) hadisin lafzıyla değil de, Ebu Saîd el-Hudrî’nin rivayet ettiği hadisin lafzıyla gelmiştir. Fakat alimler, bu konuda gelen hadisin ravilerinin hatalı durumlarını da belirtmişlerdir. Şöyle ki:

·      Hz. Ali Hadisi. Bu hadisin senedinde bilinmeyen bir şahıs vardır.

·      Enes Hadisi. Bu hadis, gerçekten Garib’tir.

·      Ebu Hureyre Hadisi. Bu hadis ise, zayıftır.

    İsmi daha önce anılan sahabilerin rivayet ettikleri diğer hadisler ise, an­cak ﴿ يُبْعَثُونَ عَلَى نِيَّاتِهِمْ ﴾ “(Kıyamet günü) herkes niyetlerine göre diriltilir­ler” hadisi gibi, mutlak niyet konusundadır.

·      ﴿ لاَ عَمَل لِمَنْ لَا نِيَةَ لَهُ ﴾ “Niyeti olmayan kimsenin ameli de yoktur” Hadisi.

·      ﴿ لَيْسَ لِلْمَرْءِ عَنْ عَمَلِهِ إِلاَّ مَانَوَاهُ ﴾  “Kişinin amelinden ancak niyet et­tiği vardır” Hadisi.

·      ﴿ نِيَةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِه ﴾ِ “Müminin niyeti, amelinden daha değerli­dir” Hadisi.

·      ﴿ لَيْسَ لَهُ مِنْ غَزَاتِهِ إلاَّ ما نَوَى ﴾ “Kişinin, bir başka niyetle (katıl­dığı) sa­vaştan sadece niyet ettiği vardır” Hadisi.

·      ﴿ وَلَكِنْ جِهَادٌ وَنِيَةٌ ﴾ “Artık cihad ve niyet vardır” Hadisi.

·      ﴿ رُبَّ قَتِيلٍ بَيْنَ الصَّفَّيْنِ اللهُ أَعْلَمُ بِنِيَّتِه ﴾ِ “Saflar arasında ölen nice in­san vardır ki, Allah, onun niyetini daha iyi bilendir” Hadisi.

·      ﴿ لَكَ مَا نَويتَ ياَ يَزِيدُ ﴾ “Ey Yezid! Senin için niyet ettiğin vardır” Ha­disi ve buna benzer diğer hadisler.  

Suyûtî (ö. 911/1505) “Münteha’l-a’mâl fi şerhi hadisi innema’l-a’mâl”de bu konu ile ilgili olarak şöyle der:

“Mutlak niyet konusunda tevatür (için gerekli olan) sayıyı geçen, ger­çekten, pek çok hadis gelmiştir.”

Bu konuda daha geniş bilgi için; bu kitaba, Hafız İbn Hacer (ö. 852/1447)’in “Emaliyyu’l-Muhrace alâ muhtasarı İbni’l-Hâcib el-Aslî” adlı kitabına, yine  Suyûtî (ö. 911/1505)’nin “Şerhu’t-Takrîb” adlı kitabının ‘Şazz Bahsi’ne, (Kastallânî’nin) “İrşâdu’s-Sârî” adlı kitabı ile daha bir çok ali­min kitabına da bakabilirsiniz.

Şa’rânî (ö. 970/1562)’nin “Bedrü’l-Münîr” adlı kitabınde﴿ إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ ﴾ “Ameller ancak niyetlere göre değerlendirilir” hadisi ile ilgili söyle­diği şu söz, (şimdiye kadar söylenen) bütün sözleri (kısaca) şöyle ifade et­mekte­dir.

“Bu hadisi, Buhari ile Müslim  rivayet etmiştir. Fakat (Buhari ile Müslim, bu hadisi,) ﴿ إِنَّمَا الْأَعْمَالُ ﴾ “Ameller ancak…” ziyadesiyle rivayet etmiştir. Yine bu hadisi, 30 sahabi rivayet etmiştir. Dolayısıyla da bu hadis, mütevatir hadisler­den olmaktadır.”

Ayrıca bu hadis, Suyûtî (ö. 911/1505)’nin, “el-Ezhâr”da anmadığı ha­disler içerisinde yer almaktadır.

   Suyûtî’nin, bu kitabında kast ettiği şey; her ne kadar –Allah daha iyi bilir- manevi mütevatir ile ilgili pek çok hadis getirmiş olsa da, manevî mütevatiri değil de, lafzî mütevatiri belirtmek olmuştur… Allah, doğruya götürendir.  

* * *